POETI I IMAZHEVE

 Xhahid Bushati

-Reflekse nga krijimtaria poetike

e poetit nga Kosova,

                              Gani Xhafolli-

           

                        1

            Natyra krijuese, formulimi i tekstit, shtresat kuptimore të nëntekstit, sistemi figurativ e metrik; veçanërisht mënyra e paraqitjes grafike e krijimit, e bëjnë Gani Xhafollin një model poetik, që në procesin krijues tenton gjithnjë t’u ik disa formateve të njohura që e kanë bashkëshoqëruar gjatë poezinë për fëmijë. Ndonëse, duhet thënë se, disa reminishenca të këtyre formateve, jetojnë ende sot në krijimtarinë e disa autorëve. Kjo është arsyeja se, mbetet ende  problem i hapur dhe i pastudiuar raporti i poezisë për fëmijë me traditën e saj të hershme dhe atë të mëvonshme. Mund të jetë edhe një tezë e tillë si kjo: Pse disa krijues të një brezi i kthejnë sytë nga tradita dhe i mbeten besnikë asaj, duke humbur deri diku marrëdhëniet me realitetin ekzistues dhe problematikat reale të gjeneratës së fëmijëve, të cilët, ashtu në mënyrë fëmijërore ndërtojnë e krijojnë botën e tyre, shëtisin në të e ëndërrojnë për të?  Kurse Gani Xhafolli: “..., si për kualitetet që sjell, tematikën dhe vlerat ideo-estetike, arrin që edhe njëherë ta vë në dyshim konceptin (tradicional, nënvizimi im, Xh. B.) “poezi për fëmijë”. ... Vjersha e Gani Xhafollit si veçori dalluese e ka ndërtimin e teksturës poetike pa shabllonet përkatëse që i ndeshim rëndom te vjershat që i dedikohen lexuesit të vogël.[1] Më tej duke vazhduar për krijimtarinë e autorit, thuhet: “Teknika e modalitetit të rrëfimit i përmbys konvencat e narracionit tradicional, duke krijuar një tip të modelimit të ndërlikuar me tablo fantastike të realizmit magjik, ku realja dhe irrealja shkrihen në një figurë kozmike që ëndërruesi bën përpjekje të mbiçuditshme për ta bërë të pamundshën, duke kaluar përtej kufirit të kohës në pyllin e tropeve.”[2]

Gani Xhafolli, si poet i letërsisë shqipe për fëmijë e të rinj, të fton për një “bashkëbisedim” të mëtejshëm për udhën e tij poetike që ka zgjedhur. Në fakt, të bën përshtypje e të thërret kjo udhë... Aq sa tek unë, prej kohësh ka lënë shenjë për t’u hulumtuar e për t’u studiuar. Kështu, në këto vrojtime si pikënisje zunë vend fjalët e një studiuesi, që thoshte: “..., më kishte tunduar prej kohësh misteri që fshihej pas imazheve poetike...”[3] Dhe kjo është një e vërtetë.

Në udhën e këtij “bashkëbisedimi” tërheq vëmendjen së pari, akti i tij i krijimit. Këtë fenomen një studiues e ka shprehur në këtë mënyrë: “Janë të rrallë krijuesit si Gani Xhafolli, që e shohin krijimtarinë letrare si një akt i skajshëm individual, i cili dhe nuk do me thënë të ketë mbështetje në një paratekst a në një traditë shkrimore.”[4]

Dhe shtysa tjetër e këtij “bashkëbisedimi” është se: “Studimi i imazhit poetik prek qendrën e krijimtarisë poetike dhe të veçanësisë së gjuhës poetike.”[5] Dhe më tej... po ky studiues vazhdon e thotë: “Kësisoj ajo (poezia e Gani Xhafollit, - nënvizimi im, Xh. B.) krijon lidhje, pranëvënie, bashkime të pazakonta, të befta, të habitshme, duke vënë në lëvizje imagjinatën tonë për t’i parë gjërat nën një dritë a këndvështrim të ri. Falë këtij procedimi, lindin apo krijohen imazhet poetike, pa të cilat nuk mund të përfytyrohet poezia si e tillë.[6]

Vrojtimet, konstatimet dhe perceptimet tona arrijmë në përfundimin se, që në librin e parë talenti i tij ka vënë disa pika mbi i, të cilat kanë vijëzuar  disa veçori në individualitetin e tij poetik. Librat e tjerë që botoi më pas poeti, si në fushën e poezisë, ashtu edhe të prozës së gjatë; kanë ardhur duke thelluar e pasuruar mëvetësinë poetike dhe theksuar më tej origjinalitetin e tij.

Të gjitha këto vlera autori i ka arritur sepse: “E para, ajo (poezia, - nënvizimi im Xh. B.) është e çliruar nga barra e stërmundishme e didaktizmit dhe nga moralizimet e këshillat kaherë të demoduara... E dyta, qasja nga një kënd krejt i veçantë botës së fëmijës dhe përpjekja për të shqiptuar e zbërthyer atë me një gjuhë specifike dhe e treta – është gjithsesi më i vëni re, shenja karakteristike e formës, që e shquan sidomos veprën e tij poetike – vula e mvetësisë.[7]  

Një dukuri e tillë të krijon bindje kur përballesh me konfiguracionin poetik që, në të shumtën e rasteve është sa i befasishëm aq i çuditshëm, edhe pse mund të lodh së menduari e të hutojë ndoca gjatë komunikimit me tekstin poetik, veçanërisht në aspektin formal e grafik.

Në vështrimin tipologjik të krijimtarisë poetike të Gani Xhafollit spikasin disa koncepte estetike e  udhërrëfyese, tipare e cilësi, marrëdhënie me vetveten, letërsinë e më gjerë, për të arritur në një konklozion: për dhe me jetën që e jeton. Të gjitha këto autori i ka paraprirë dhe i ka  pasqyruar dukshëm në një poezi kushtuar vetes[8] edhe në një intervistë[9] të dhënë para disa kohësh, për të cilat e shohim të udhës të flasim më gjerë.

Autoportretin (poetik) e ndërton përmes enumeracionit, ku në themel ka vendosur zemrën e tij. Ajo flet me lexuesin, rreh për lexuesin dhe ëndërron me dhe për lexuesin . Unë do ta quaja: Univers. Por dhe vetë ndërtimi i enumeracionit që procedon në këtë poezi konfiguron në vetvete një Univers. Ata nuk janë të shkëputur, por marrin e japin me njëri-tjetrin. I dyti, ndonëse paraqitet me një shumanshmërinë autoriale merr “jetë” nga i pari.

Më konkretisht. Plani i parë i autoportretit është: Zemra me plot dritare, unaza, oqeane e ajër. Ndërsa plani i dytë i autoportretit është: Zemra plot diell, dete, zogj, rrugë, pemë, lule, dashuri, bletë, këngë. Këto dy plane duhen parë në vijimësi dhe shkrirje harmonike  të njëri-tjetrit. Por duhen parë edhe si dukuri motivesh e ‘stacione frymëzimi” që i gjejmë të reflektuara në korpusin poetik të autorit.

Të gjitha këto nocione që shprehin thellësi, dritë, rrugëtim, lëvizje, hapësirë, ngjyrë fokusohen te Zemra e poetit që në finale mbart dashuri e asnjëherë (asnjë miligram) urrejtje.

Biografia poetike e Gani Xhafollit plotësohet në mënyrë më të plotë edhe me këtë fragment interviste që kam zgjedhur. Autori thotë: “Unë jam shkrimtar i eksperimenteve. Arti është e bukura e fjalës dhe e metaforës. Është e fshehura magjike e imagjinatës, me shumë tinguj dhe ngjyra. ... Mendoj se proza dhe poezia për fëmijë është në krizë. E pse e them këtë? Sepse gjenerata e vjetër po plaket... E një gjeneratë e re dhe avangarde mungon. Ndërsa një pjesë tjetër e gjeneratës është lodhur...

            ...

            E arti kërkon ngjyra dhe figura moderne dhe urbane. Dihet se arti plaket si pemët. Edhe përrallat duhet të vishen me kostume dhe këpucë të reja poetike. Lexuesit të vogël i duhet një imagjinatë supreme me pulla moderne. I duhet loja me figura edhe në prozë edhe në poezi. ... Letërsia për fëmijë ka vepra të mira, por janë pak. ... Dihet se shkrimtarë për fëmijë ka shumë pak. Shkrimtarët e mirëfilltë të kësaj letërsie numërohen me gishta. Kemi vepra shumë të mira, por janë pak. Specifikat e letërsisë sonë për fëmijë janë temat urbane me një strukturë dhe imagjinatë të veçantë artistike.

            Unë jam shkrimtar i eksperimenteve. Jam për përmbysje... Guxoj të shkruaj edhe pa fjalë. Proza dhe poezia duhet të çlirohet prej shablloneve dhe të gjenden forma të reja të shkrimit. Jam për një poetikë të re dhe një autonomi sovrane. Arti është sintaksë kozmike, kurse krijuesi është një barometër që parandien ndërrimin e kohës. Prandaj, lirisht mund të thuhet se arti i shkruar është edhe muzikë... E deri sa është muzikë mund të bëjmë edhe ndërrime metafizike. Unë shkruaj edhe me shenja të pikësimit. Shkruaj edhe poezi sinjalistike: vizuale. Mjafton nganjëherë vetëm dy germa në një faqe. Unë flas vetëm me një mollë dhe me një kaçubë. Unë jam për një rrugë të re të një poetike jetëgjatë.”

            Zgjedhja e kësaj poezie dhe e këtij fragmenti të intervistës, në tërësinë e tyre na japin të qartë e në mënyrë të drejtpërdrejtë misionin fisnik të poetit dhe rrëfimin e Ganiut që (Unë Jam – ku evidentohet grafika e shkronjës së madhe), si dhe gjen mishërim palca e krijimtarisë së tij poetike. Kjo mënyrë paraqitjeje që i ngjan një parathënieje, nuk është asgjë tjetër veç autostrada e komunikimit të tij me lexuesin e vogël.

            Krijimi letrar i Gani Xhafollit (poezia për të cilën po merremi e po flasim) është refleks i të shprehurit të botës së tij të brendshme. Arrin ta dëshmojë mëvetësinë e tij përmes kundrimit të vëmendshëm të objektit: herë si akt individual, herë si akt në marrëdhënie me të tjerët. Ngjyra, loja dhe fantazia bashkërendohen në këtë akt. Është kjo arsyeja “që në poezinë e vet ka krijuar e formuar sferën poetike e tematike, veçoritë esenciale individuale që e shquajnë atë në kuadër të një kohe, të një gjenerate apo të një orientimi poetik të shkrimit”.[10] 

            Në vazhdim të qasjes së individualitetit si proces krijues, studiuesi Prend Buzhala është i mendimit se ai (Gani Xhafolli, - nënvizimi im Xh. B.) “... riaktivizon një poetikë të tërë të një mozaiku dinamik. Është kjo, një poetikë grafemash, është semantizimi i tipave të ndryshëm të shkronjave të shtypit, janë ndërthurja e procedimorit të sekuencave tekstore dhe krijimi i lojës së fragmenteve.” [11]

            Nocionet e lartpërmendura, si: poetika e grafemave, semantizimi, sekuencat teksture, loja e fragmenteve... etj., që shfaqen si shenja e në mënyra të larmishme, kanë vendqëndrimet e njëkohësisht rrjedhat e komunikimit mes tyre në krijimet e tij poetike, të cilat janë elementë të domosdoshëm e përbërës. Ata formojnë tablo apo tabloide, të cilat studiuesi Prend Buzhala i quan me të drejtë: ‘mozaiku dinamik’.

            Poezia e Xhafollit e ka një mënyrë shpalosjeje të këtij ‘mozaiku’. 

Udhëtimi i saj paraqitet drejt këtyre modelimeve:

*Drejt mundësisë së nisjes të krijimit.

*Drejt një fabule të mirëfilltë.

*Drejt një fabule në trajtë mozaiku.

*Drejt një meditimi a përsiatjeje brenda “folesë” të lirikës së peizazhit.

Kjo mënyrë shpalosjeje bën që “Imazhet artikulohen sipas një alfabeti që s’shkruhet, sipas një sintakse që s’dihet. Imazhet s’përkthehen. Perceptohen.”[12]

            Po sjellim tre shembuj:

           

      Dora i duhet Diellit

      Lules i mungon dora e majtë

      Një bombë e zezë ia këputi

      Nganjëherë shkon te kroi

      Mos po e gjen në pyll

      Ndonjë copë të gishtit

      Shpeshherë loton tek një kaçubë

      Kujtimet i mbulon loti.

      Një ëndërr i tha një natë

      Dora jote e vogël

      Do të bëhet lule e kaltër

      I duhet diellit dhe hënës.

            Nisja, që në titullin e krijimit, bëhet përmes një aliteracioni. Vargjet në vazhdim bëhen formuluese drejt një fabule të mirëfilltë. Po këtë nisje ngjashmërie ka dhe rrëfimi. Një rrëfim tregimtar, i cili bëhet në vetën e tretë, e ku autori nuk merr pjesë. 

Poezia ka një komunikim të drejtpërdrejtë, ku tragjikja shfaqet në plan të parë dhe bën kontrast me emrin e personazhit, që quhet Lule. Ndërsa Lulen e rrethojnë kujtimet që kanë formën e lotit, e rrethon fëmijëria që ka ngjyrën e përrallës.

Në strofën e dytë  autori me mjeshtri i ka “ikur” fabulës e rrëfimit tregimtar, dhe preferon udhën e meditimit duke i ofruar moshës së personazhit ëndrrën (në fakt jetën), lulen e kaltër (përkon me emrin), diellin dhe hënën si figura me përmasa universale, ku i pari mbart ngrohtësi e jetë, ndërsa e dyta magji dhe bukuri hyjnore.

Ngjyra përrallore, që tashmë e rrethon Lulen, vjen si qetësim dhe antipod i gjendjes dramatike, të trishtuar, tashmë të njohur në strofën e parë, aty, ku fabula sapo ka nisur të marrë jetë e që Lulja kërkon JETË.

 “Lehtë mund të ngatërrohem me diell”

      Nëse hëna ma kërkon gjyshin

      Lehtë mund të grindem me hënën

      Nëse dielli ma kërkon gjyshen

      Lehtë mund të ngatërrohem me diellin.

                        ..............................................................

            Vargjet e mësipërme flasin për një tjetër shprehësi. Kësaj here përsiatja bëhet brenda “folesë” së lirikës së peizazhit. Në këtë rast loja e figurave arrin të krijojë të njëjtën tipologji artistike përrallore.

            Një dallëndyshe tjetër zbriti mbi një pikë [13]

Një natë mbi një vjershë

zbriti një dallëndyshe

e nisi çerdhen me lule.

prej vargu në varg fluturoi

hapi shumë dritare nëpër

folje    

e thirri diellin dhe hënën

në një guaskë të argjendtë

pi ujë

një dallëndyshe tjetër

zbriti

mbi një pikë

më doli gjumi në vendlindje.

                       

Teksti i ofruar nga poeti Gani Xhafolli na kujton ca imazhe të një natyre filmi. Një perceptim i tillë ruan “sekuenca tekstore”, ku shpërfaqet loja me elementet e saj sa konkrete aq dhe abstrakte. Nuk mungon imagjinata që, në të shumtën e herës vjen nga mosha e fëmijërisë, “bisedon” me të dhe nisen drejt një udhe të pafund... për t’u kthyer përsëri në vendlindje. Gjithsesi, në këtë “bashkëbisedim” vendlindja ruan dashurinë e parë.   

Ndërsa në poezinë “Hëna vizaton lule”, është fëmijëria ajo, që mbart lojën dhe mallin e poetit. Grupimet e fjalëve pozicionohen në një mënyrë të tillë sa ruajnë konotacione dhe asonanca që në thelb mbartin  ndërlidhje të logjikshme në mes tyre. Si për shembull: përrallat – gjyshja, pylli – zogjtë, molla – motra, etj.

Poezia është ndërtuar në vetën e parë. Mënyra e të rrëfyerit është: magjike. Modelimi i ndërtimit të kujtimeve na sjell në mendje formulat hyrëse - natyrë e përrallave tona popullore.

Kumti poetik i poetit është fëmijëria. Në fëmijërinë e tij është shpirti i poetit. E në shpirtin e poetit është fëmijëria e tij.

Përmes magjisë së hënës, fëmijëria merr vlerat e një ikone të shenjtë, të paprekshme, të  papërsëritshme e të përjetshme. Në këtë poezi, poeti kështu e percepton dhe e bën të jetojë fëmijërinë e tij. 

2

            Krijimtaria e Ganiut e ka një ndryshe në poezinë e tij dhe në procesin krijues. Ajo, sikur, “përqendrohet” në thyerjen e disa klisheve letrare që e kanë zënë për fyti, edhe aktualisht, pra, jetojnë në poezinë fëmijërore. Po përmend: prapa kohësinë (në pikëpamje të mendësisë) që ende i kanë rrënjët e forta, e cila nuk kupton ende ardhjen e realitetit ekzistues me problematikat e reja të gjeneratës së fëmijëve. Fatkeqësisht një pjesë  e poetëve ende ngrohen në këto rroba të vjetra, në një kohë që realitetet e reja të ftojnë për më shumë bashkëkohësi, imagjinatë, gjetje interesante, të papritura të këndshme, për më shumë humor, fantashkencë, për më shumë larmi komunikimi e rrezatime të figuracionit letrar, etj.

            Kritika letrare është marrë me zbërthimin e kodit poetik të poezisë së Xhafollit. E ka quajtur me termin: modern. Ndërsa ai vetes, gjatë një interviste të dhënë kohë më parë, ka pranuar t’i thotë vetes: shkrimtar i eksperimenteve , dhe sjell si shembull sintagma të tilla: “Mjafton nganjëherë vetëm dy germa në një faqe. Unë flas vetëm me një mollë dhe me një kaçubë”.

            Eksperimentin poetik Ganiu kërkon ta shenjojë dhe e shenjon atë te vendosja e figurës dhe bukuria e fjalës, te shpirti i metaforës dhe fshehtësia magjike e saj, te imagjinata largpamëse dhe vezullimi i ngjyrave, i tingujve, i zanoreve, i shenjave të pikësimit; te e pabesueshmja dhe e  besueshmja njëkohësisht.

Duke pranuar atë vështrim të kritikës letrare ndaj krijimtarisë së Gani Xhafollit dhe, duke iu referuar e besuar mendimit të tij që cituam më sipër, gjykojmë që poezia e këtij poeti udhëton dhe “kontrollohet” drejt parametrave imazho – figurativë.

            Për ilustrim kemi zgjedhur poezinë: “A fluturojnë gjyshet”

           

Lisi më ka thënë

            Në hënë ka gjithçka

            Nuk di a ka djem

            Dhe vajza

            ????????????????

            nuk e di a ka gjyshe

            që fluturojnë

            ????????????????

           

            Flutura më ka thënë

            Në hënë flasin zogjtë.

            Nuk dua të ndalem në shqyrtimin grafik të poezisë. Më tërheq vëmendjen prania e hënës,  me plot pikëpyetje e të panjohura. Prania e saj si element përrallor. Komunikimi i parë bëhet me lisin. I beson këtij komunikimi. Se afron largësinë.

Në përfytyrimin e fëmijës ky komunikim ruan marrëdhëniet e një magjie përrallore. E magjia udhëton në fluturimet e gjysheve dhe të zogjve që flasin. Animizimi është i mirë pranuar dhe përligjet në gjininë që i referohet, siç është ai i përrallës. Kjo është arsyeja që këto figura të çuditshme në pamje të parë, fitojnë konkretësi reale, kur mendon se hëna është një planet me shumë të panjohura, madje ajo vetë ngjan si përrallë. Ndërsa po ta shikojmë në rrafshin artistik, ajo është një ëndërr e bukur e fantazisë fëmijërore. Në këtë “bashkë-dialogë” përrallor, është ngjyra ajo që me raportet e saj fiton një dallueshmëri të veçantë. Dhe veçantia qëndron në atë se: “... ngjyrat në kodin poetik i shtrohen një rikuptimësimi, një risemantizimi estetik, ...”[14] 

            3

Në të shumtën e rasteve poezitë e Gani Xhafollit ruajnë konkretësi, raporti i reales me irealen ka fytyrën inkandeshente. Por nganjëherë “humbasin ekuilibrin” poetik e estetik dhe bëhen fluid e të tejskajshëm. Mendojmë që humbet në një farë mase konkretësia, aq e domosdoshme për fëmijët. Për të mos ndodhur një fenomen i tillë, do një përkujdesje nga ana e autorit, ndryshe nuk mund të flasim për gjetje adrese të lexuesit të vogël, ndryshe nuk mund të flasim “për një imazh rruge të re e të një poezie jetëgjatë.” Pra, kërkojmë të largohet nga një abstragim që nuk mbart themel real, që vihet re në disa figura poetike, në disa ndërtime të sintaksës poetikë, me gjithë përpjekjet e poetit që kërkon ta ndriçojë poezinë e tij, shpesh, me lojën formale të figurave brenda strukturës së krijimit artistik.

            Si çdo krijues, edhe poeti Gani Xhafolli ka një marrëdhënie komunikimi me poezinë, gjini së cilës i është përkushtuar. Kjo marrëdhënie mbart një drithërimë lirike vetjake. Ajo buron së brendshmi, ka si emër shpirtin - metaforë të poetit, dhe siç thuhet me të drejtë “Rrjedha e gjërave jep dashurinë, duke sajuar kështu një kontekst personal shpirtëror, të shoqëruar me figurën e zgjedhur për fëmijë.”[15] Në këtë kontekst: shfaqjet e saj janë të dukshme e të padukshme. Për rrjedhojë në laboratorin krijues  të poetit janë të pranishëm: heshtja, dhembja, magjia, të fshehtat, përrallorja, monologu dhe dialogu i krijuesit, vuajtjet, mundimet dhe madhështia e tij... Mbi bazën e këtij perceptimi, në çdo varg të poezisë spikat fryma e të jetuarit. Kjo është arsyeja që në çdo figurë poetike frymon shpirti i poetit; “mbështetet” ëndrra, dashuria, magjia, spektri i dritës, e besueshmja dhe e pabesueshmja e poetikës së Gani Xhafollit. Këtu duhet ta kërkojmë vetëdijen dhe identitetin e poetit, i cili është lidhur pazgjidhshmërisht me vendlindjen. Një dashuri e tillë shpërfaqet te poezia: “Vëllain e kam larg”, edhe pse personazh është vëllai i poetit. Ngjyrat lotuese, dhembja dhe pohimi artistik “enden” mjeshtërisht, teksa vizaton portretin e heroit kryesor, në të cilën është përmbledhur jeta e tij prej kurbetçiu, që në çdo moment e ka të shtrenjtë vendlindjen, nuk e harron atë. Mall i përjetshëm. (Vendlindja është dhe sinonim i Atdheut.)

           

Pak flokë i ka mbi kokë

            i kanë rënë në Berlin

            ujë ka pi shumë pak

            në vendlindje.

            më ka thënë: në rrugën

            “JETOI ME HËNËN”

            ëndrrat janë prej bore

            dhe akulli.

            Atdheun nuk e harron

            as ujin

            gjithmonë shkon në katund

            kur vjen

            me lot e lag barin.

Duke folur për portretin artistik të Ganiut, studiuesi Prend Buzhala prek edhe një tipar tjetër të rëndësishëm që i jep dimension akoma më kërkues krijimtarisë së tij:  “E, kudo gjatë leximit, do ta ndjesh se konceptimi i botës së fëmijës do të qëndrojë si mbizotëruese stilistike e tematike në hapësirat e kësaj lirike.”[16]

Teksa komunikojmë me poezinë e Ganiut, parapëlqej këtë dukuri ta emërtoj: parakohësia ( si koncept estetik ) që shenjohet brenda kohës së poezisë. Kjo parakohësi është e lidhur në vazhdimësi me të ardhmen si një proces linear e i pambyllur. Në këtë kontekst, në qoftë se do të kërkojmë argument për të dhënë një përcaktim në drejtim të perceptimit dhe pasqyrimit të realitetit, poezia e krijuar prej poetit na përftohet si imazh dhe vetëm si imazh.[17] Sepse studimi dhe shqyrtimi i këtij imazhi poetik te Gani Xhafolli “... prek epiqendrën e krijimtarisë poetike dhe të veçanësisë së gjuhës poetike.”[18] Nga ana tjetër vërejmë se, për karakteristikë të imazhit poetik të këtij autori zë vend edhe thënia e Zhorzh Munenit, i cili thotë: “... është një qark i shkurtër, i cili bën të përplasen mes tyre fjalët, shpërbën sintaksën dhe braktisë logjikën.”

Ky “qark i shkurtër” me përbërësit e saj është pjesë e një marrëdhënieje që krijon poeti me lexuesin e vogël, marrëdhënie kjo, që priret drejt BASHKËKOHËSISË. Bashkëkohësia e paraqitur përmes imazheve mbetet një nga vlerat e rëndësishme, mos themelorja e krijimtarisë së Gani Xhafollit. Kjo ngulitje është “Ajo çka i dallon më fort poetët, edhe kur i përkasin një epoke a drejtimi të caktuar, është cilësia e papërsëritshme e un iversit vetjak, që ngrihet mbi përvojën jetësore dhe ndjeshmërinë individuale, vizionin për botën dhe njeriun. Universi vetjak është trualli, “Toka e premtuar dhe e begatë ku çdo krijues kultivon “farën e bekuar” të poezisë dhe imazhet e tij sipas mënyrës së vet.”[19]

            Poezia e Ganiut mbart edhe ngjyra përrallore. Tek-tuk e kemi përmendur gjatë shkrimit, por tani po e trajtojmë si tipar, dhe poezia e tij nuk mund të kuptohet pa të. Sepse Imazhet poetike janë stolitë më të vyera të thesarit përrallor që fsheh brenda vetes çdo krijues”[20] – dhe siç është në rastin tonë poeti i talentuar Gani Xhafolli. Të tilla ngjyra magjepsëse jetojnë dhe rrezatojnë përmes imazhit. Të kuptohemi, nuk jetojnë shtresë mbi shtresë, por bashkëjetojnë në raporte të caktuara, dhe po së bashku i japin imazhit dritë të re, dritë nga drita përrallore e qëmoçme.  Brenda kësaj hapësire lëviz ky modelim poezie, sigurisht, me nuancat, konotacione e intonacione përkatëse. Lëvizja është e beftë, por e çuditshme. Kësaj lëvizjeje i jep jetë metafora, jo thjeshtë si figurë letrare, por si shpirtëzim. Është me interes të hulumtosh nënshtresat e saj, mikro dhe makro hapësirën e saj. Gjen shpirtin e poetit që i jep shpirt, frymëmarrje e fantazi çdo fjale dhe detaji në tekstin poetik, i cili është ndërtuar mbi rrjedhat e ligjërimit, mbi meditimin figurativ që ruajnë me fanatizëm e besueshmëri sa ngjyrën e figurës poetike aq dhe semantikën e poezisë. Jo më kot studiuesi Astrit Bishqemi ardhjen e Gani Xhafollit në letërsi e përcaktonte kështu: “... po trokiste një poet me tipare të reja ideo-tematike e stilistike, një vëzhgues i hollë i jetës së fëmijëve.”[21]  

            Poeti Gani Xhafolli e ka interesant këndin e perceptimit. Tharmi i tij është i shenjtë dhe me këtë shenjtëri  “gatuan” poezinë. Shpesh ngjan edhe si relikte. Po të kërkojmë origjinën a prejardhjen të këtyre relikteve, do ta gjejmë se “Në vjershat e Gani Xhafollit çdo gjë ka shpirt, ndien e flet”. [22]

Po të kërkojmë më tej rrugëza të tjera të poetikës së Ganiut, mund të përmendim në mes të tjerave edhe se E ndërton imazhin mbi tekstin e ofruar. Në përqasje të kësaj hullie a rrugëze poetike, studiuesi Xhevat Syla shprehet: “Vargu i tij (Gani Xhafolli, - nënvizimi im, Xh. B.) ka një thyerje dhe artikulim modern. ... Nganjëherë figurë poetike është e tërë vjersha, e cila të bëhet se i ngjan një pikture të bukur moderne.” [23]

            Librat për fëmijë të deritanishëm që përbëjnë korpusin poetik të Gani Xhafollit, ruajnë edhe argumente të tjera që na i ofron me të drejtë po studiuesi Xhevat Syla, siç janë: “idetë e mëdha i realizon përmes dromcave që e bëjnë jetën, përmes detajeve”, “... në ato detaje janë ëndrrat, preokupimet dhe fantazia e pasur e fëmijëve”, “Pikërisht nga ky këndvështrim, qoftë ai përjetim apo edhe vrojtim i thjeshtë, poeti Gani Xhafolli i realizon krijimet e tij poetike”, “... titull libri (titujt e librave) shpreh (-in) tendencën e vazhdueshme të poetit për shprehje të lirë dhe të re në poezi”.[24]   

Të gjitha këto, e të tjerat që i kanë evidentuar studiuesit dhe kritika letrare, shpalosin Poetikën e Gani Xhafollit. Kjo Poetikë, siç e kemi përmendur gjatë shkrimit, është specifike dhe e dallueshme. Dallueshmëria shfaqet në paradigmat e arketipi të tij poetik, të cilat ravijëzojnë individualitetin e Ganiut, që nuk është i vështirë për t’u dalluar, sepse është i mirë përcaktuar. Nga që është i tillë, çdo libër flet dhe paraqet një status vlerash poetike. Dhe kur flitet për rrugë poetike “Gani Xhafolli është një poet që mundohet të çajë në shtigje të parrahura, i ndikuar nga letërsia moderne botërore për fëmijë.”[25]

            4

Përdorimi i mjeteve të shprehjes dhe përdorimi i sistemit figurativ nga njëri libër për fëmijë te tjetri, reflektojnë gjithherë kërkime drejt formave të reja, të cilat  ruajnë, thellojnë dhe pasurojnë identitetit e poetik të autorit në kohë dhe në hapësirë duke iu përgjigjur me dinjitet  stadeve të zhvillimit të letërsisë shqipe për fëmijë.

            Sipas studiuesve, veçanërisht poetëve lirikë, në krijimtarinë e tyre poetike u kërkohet vazhdimisht rendje drejt shtigjeve të reja, pra, rrafsheve të reja të zgjerimit problematik e tematik; poezitë të kenë struktura të larmishme, po ashtu të larmishme të jenë kompozimet e tablove të poezive, që në rastin konkret, por edhe siç e kemi thënë, poezia e Ganiut ka fytyrën e një mozaiku. Kështu, një paraqitje e tillë, largon poezitë me të njëjtin koncept vështrimi, me të njëjtin procedim artistik e zgjidhje strukturore. Largon njëtrajtësinë, horizontalitetin, humbjen e efekteve emocionale, përsëritjen e së njëjtës temë, figurë e detaj, etj., gjë që sjell varfërimin tematik, rinjohjen e figurave, detajeve dhe zbehjen e emocioneve. Kjo njëra anë. Ana tjetër, poetët duhet të kenë parasysh se “Modernizmi i tij rrezikohet nga hermetizmi...”[26]

            Elementë novatorë gjejmë në poezinë e Gani Xhafollit. Konkretisht, në përdorimin e shpeshtë dhe të larmishëm të lojërave grafike, të animizimit dhe të personifikimit mundësisht të çdo fjale e fjale-figurë, të poezive të tipit lodërtare, enigmatike e omonime. Kjo është arsyeja, që, nëse e kërkojmë adresën e poetit, do ta gjejmë patjetër duke ecur drejt një udhë të re e të panjohur, apo duke projektuar një shteg të ri... shpesh të pa imagjinueshëm e befasues si për lexuesit ashtu edhe për studiuesit.

            Unë i besoj talentit të poetit Gani Xhafolli, sepse besoj te GRAFIKA POETIKA E GANI XHAFOLLIT.   

            Në ndihmë të këtij besimi kam zgjedhur një poezi mes shumë poezive, atë me titull: “Secili fëmijë është i madh”[27]

            Secili fëmijë është i madh,

            secili fëmijë e ka nga një lundër drite,

            secili fëmijë e ka një yll rrite,** (që e rrit)

            secili fëmijë e ka nga një mulli gëzimi,

            secili fëmijë e ka nga një ylber agimi.

            Lundra sjell këngë.

            Ylli sjell këngë.

            Mulliri bluan gëzim.

            Ylberi rrit gëzim.

            Secili fëmijë ka mjaltë nën gjuhë,

            secili fëmijë ka mal mbi kokë

            secili fëmijë ka kroje nën vetulla,

            secili fëmijë është i madh.

            S’ka fëmijë të vogël.

            Poezia ka në qendër të saj, fëmijën si një krijesë njerëzore, të çmueshme dhe i perceptuar si vlerë dimensionale. Realiteti jetësor dhe mitik i kësaj krijese qëndron i shprehur përmes këtyre vargjeve: “Secili fëmijë është i madh” (si pikënisje e poezisë) dhe “S’ka fëmijë të vogël” (si mbyllje e poezisë, por realisht si vazhdim i një bisede...)

            Vitrazhi poetik është i ndërtuar nga Gani Xhafolli në këtë mënyrë: lundër drite, yll rrite, mulli gëzimi, ylber agimi, mjaltë nën gjuhë, mal mbi kokë, kroje nën vetulla. Elementi i dritës, i ngjyrës, i lëvizjes, i jetës përthyhet në vargjet e poezisë.

Si një magnet më tërheq vargu: “S’ka fëmijë të vogël.” Njëherësh më kujton Andersenin, ndonëse mund të pohoj se, edhe vetë krijimtaria e Ganiut ka diçka prej magjisë së Andersenit.           Duke kujtuar Andersenin, më vjen në ndihmë një thënie që sintetizon madhështinë e jetës së tij. Thënia thotë: “Gjithë ata që e patën njohur Andersenin vënë në dukje se si ai gjer në fund të jetës së tij mbeti një fëmijë i madh, ruajti atë shikimin e freskët e fëmijëror të botës, të natyrës.”[28]

                Duke vazhduar përsëri me Andersenin, e në ndihmë të mëtejshme në zbërthim të poezisë së Ganiut, më vijnë në mendje edhe këto dy momente:

            Momenti i parë:

            Pak para vdekjes së tij, ai (Anderseni, - nënvizimi im Xh. B.) thirri një kompozitor dhe bashkëbisedoi me të lidhur me muzikën që do të ekzekutohej në funeralin e tij. Anderseni në fund i tha: “Sigurisht, shumica e njerëzve që do të ecin pas meje do të jenë fëmijët, prandaj mundohu që ritmi muzikal t’u përshtatet hapave të tyre...”.

            Momenti i dytë:

            “-Po mbreti qenka fare lakuriq! – thirri një fëmijë i vogël.

            -O zot, e dëgjoni ç’thotë ky fëmijë i padjallëzuar? – foli i ati, dhe fjalët e fëmijës kaluan me të pëshpëritur vesh më vesh.

            -Na qenka një fëmijë që thotë se mbreti ka dalë lakuriq.”[29]

            Momenti i tretë:

            “Gani Xhafolli shumë i çmon fëmijët. Ai jo vetëm që i do, por edhe i konsideron si filozofë, se edhe meditimin e kanë më të thellë se të tjerët. Duan të rriten, andaj rritja i shtyn të meditojë për një çështje të madhe. Ata edhe pse nuk e kuptojnë fjalën estetikë, vishen edhe në mënyrë estetike. “Fëmija është radar magjik plot fantazi” – thotë autori i librit “Lejlek i syrit”.[30]

            Duke iu rikthyer edhe një herë optikës së rileximit të tekstit poetik që ofron Gani Xhafolli, ai jo sot por edhe mot, besojmë që do të ngulmojë që alkimia e poezisë së tij do të jetë imagjinata, në të shumtën e rasteve e habitshme, e papritur..., si domosdoshmëri për botën e madhe të fëmijëve, të cilëve u takon e ardhmja. Ky nocion, si një gur i çmueshëm, gjen përligjjen dhe rrezatimin që në titullin e çdo libri dhe në tekstin e tij.

Në shumësinë e titujve të këtij autori elementi i fluturimit mbetet tipar dallues. Kjo është, ndoshta, arsyeja që në hapësirat e shumë poezive fluturojnë zogjtë, dallëndyshet, lejlekët, etj.

Në shumësinë e titujve të këtij autori dallojmë elementë të magjisë përrallore. Kjo mahnitje që është e pranishme, përfaqësohet me: princeshën, princin, mbretin. Cili fëmijë nuk ëndërron të jetë së paku një herë në jetë i tillë! Cili s’është bërë një herë në lojërat e tij të fëmijërisë mbret apo..., dhe si i tillë s’ka ëndërruar pambarim..! Kjo nuk është mendjemadhësi, kjo është natyrshmëri e përligjur e botës fëmijërore, është njohje e thelluar e kësaj bote nga ana e autorit. Dhe këtë rrëfim e gjejmë në poezinë “Jam mbret i vogël”, ku mesazhi identifikohet me titullin e poezisë:

            Motër e kam një lule

            Në dhomë

            Vëlla e kam një bilbil

            Në kafaz

            Jam MBRET i vogël

            Dhomën e kam republikë

            Nuk më duhet asnjë polic

            Dhe asnjë dele

            E kam një shoqe të vogël

            Është më e bukur se deti

            Dhe hëna

            Lojën na zbukuron.

Imagjinata është kurora e poezisë së Ganiut. Një kurorë, që i rri si dimension i ndritshëm  poezisë dhe e bën Gani Xhafolli si rrallë poet.  Se “... në librat poetikë të Gani Xhafollit, në sferën e imagjinatës krijuese, në këndvështrimin e tij origjinal e konceptimin modern tekstor e mjaft interesant të larushisë së temave, do të hyjnë imagjinata e semantizimit të shenjave të ndryshme grafike, të grafemave dhe të shkronjave. Grafemat, shkronjat dhe shenjat grafike marrin zë e këndojnë me ritëm, me melodi e me imagjinatë të pakufishme. Në fushën e gjerë krijuese të këtij semantizimi do të hyjnë edhe loja e me shenjat e pikësimit apo të interpunksionit, do të hyjnë trajtat e poetikës dokumentare (si kronika, shënime, ditarë), si dhe modelimet e ndryshme matematikore-ligjërimore etj., që janë përdorë edhe në librat e mëparshëm të këtij krijuesi interesant.” [31]

Në mes shumë vargjeve, po shkëpus këto dy vargje nga krijimtaria e poetit Gani Xhafolli:

Do të shkoj tek hëna

me një kalë prej ëndrre       

Këto dy vargje më kujtojnë rendjen e poetit drejt hapësirave të pafundme poetike. Këto dy vargje më kujtojnë KOHËN si kod i të jetuarit, si dhuratën më të çmuar, ku “lulëzojnë” mijëra ëndrra. Këto dy vargje më kujtojnë  ndjesinë e një fraze poetike të artikuluar si një befasim i këndshëm dhe i papritur. Këto dy vargje më kujtojnë, pse jo, edhe “qëndisjen” e një ornamentike figurative. Më kujtojnë e çfarë nuk më kujtojnë... nga poeti Gani Xhafolli!..

Duke iu rikthyer edhe një herë udhës së tij poetike, qasjet që më vijnë nga librat e lexuar, më ofrojnë edhe këtë shënim: “ E para që më ra ndërmend ishte titulli i veprës së Loytardit “Postmodernia e interpretuar për fëmijë”. ... Dikush mund të shtojë se, ndoshta, nuk është keq që edhe ajo që interpretohet për fëmijë të jetë e afërt për të gjithë , pra edhe për shqiptarët. Larg asaj që postmodernia të ketë atë “qartësi pedagogjike”[32]

“Prekëm” disa sekuenca imazhesh nga krijimtaria poetike e Ganiut, të prirë nga përftesa se “Studimi i imazheve mund të jetë ndoshta qasja më e mirëfilltë për të njohur më nga afër universin poetik të çdo poeti dhe individualitetin e tij krijues. Imazhet janë, në një farë mënyre, çelësi që lejon kalimin drejt të fshehtave vetjake të çdo krijuesi dhe nuk ka asnjë dyshim se ato lidhen me mijëra fije të dukshme dhe të padukshme me përvojën jetësore, ndjeshmërinë dhe vizionin e tij për botën dhe njeriun, aq sa mund të thuhet: “Më trego ç’lloj imazhesh përdor, të të them se ç’poet je”.[33] Po ku kërkon më tej poeti që... “... duke u futur në fshehtësitë e botës së fëmijës, duke gjurmuar botën enigmatike e fantastike të tij, me një gjuhë të figurshme e të veçantë”[34] ... ai na jep këtë përgjigje: “Jam në hulumtim të sferave të panjohura të një arti mendoj të ri... sidomos në poezinë vizuele dhe kompjuterike për fëmijë...[35]

_________________________________

                *Poezitë që kemi marrë në shqyrtim titullohen: “Dora i duhet Diellit”, “Lehtë mund të ngatërrohem me diell”, “Hëna vizaton lule”, “Një dallëndyshe zbriti mbi një pikë”, “A fluturojnë gjyshet”, “Vëllain e kam larg”, “Jam mbret i vogël”, “Do ta ruaj një qengj pak në Jupiter”. (Shkëputur nga librat: “Jam mbret i vogël” (poezi për fëmijë), Zef Serembe, Prishtinë, gusht – 2003; “Princesha e vogël” (poezi për fëmijë), Zef Serembe, Prishtinë, qershor – 2000.

                Në të gjitha poezitë e lartpërmendura është e pranishme figura e hënës. Arsyeja pse kemi zgjedhur këtë model poezie është se, donim të përligjnim një dëshirë të autorit, i cili në një intervistë thoshte: “Në valixhen time poetike përveç vesës, shiut, lules dhe ëndrrave, një dritë më ndjek përherë: Hëna, është mikja ime më e dashur që më bën pyetje”. Prania e figurës së hënës në një shumësi poezish të Ganiut, duke pranuar mënyrën e komunikimit që ka poeti me të, mënyrën e shpërfaqjes së arketipit të saj, gjejmë me vend të citojmë fjalët e Italo Kalvinos, që thotë: “... hëna ka gjithmonë fuqinë e komunikimit të një ndjesie lehtësie, nderjeje, të një magjepsjeje të heshtur dhe të qetë.” (Italo Kalvino: “Leksione Amerikane” (Gjashtë propozime për mijëvjeçarin e ardhshëm), Dituria, Tiranë, 2011, Leksione: “E lehta”, f. 69). Më tej Kalvino vazhdon: “Shfaqjet e shumta të hënës në poezitë e tij (për rastin tonë të Gani Xhafollit, nënvizimi im Xh. B.) ... mjaftojnë për ta ndriçuar gjithë përbërjen e asaj drite...”) ( po aty, f. 70).

---

[1] Musliu, Ramadan: “Ekskurs në Letërsinë për fëmijë”, kritikë letrare, TLS&FRIENDS, Kumanovë, 2011; shkrimi: Prirja për inovacion, f. 79.

[2] Bisedë: “Tradicionalen po e trondit thellë shkenca” (bisedoi me Gani Xhafollin Sh. Galica, gaz. Rilindja, 28.12. 1994).

[3] Lëngu, Ilia, Vështrimi i Orfeut, Artikuj e studime, Argeta – LMG, Tiranë, 2007; shkrimi: II. Imazhi poetik, f. 14.

[4] Konushevci, Abdullah, Për poezinë, Artikuj & vështrime letrare, “Nositi”, Prishtinë, 2008; shkrimi: “Poezia pamore”, f. 191.

[5] Lëngu, Ilia, Vështrimi i Orfeut, Artikuj e studime), Argeta – LMG, Tiranë, 2007; shkrimi: II. Imazhi poetik , f. 15.

[6] Po aty, f. 15.

[7] Ramabaja, Rushit: Rikëndimi i botës me gjuhë të re, gazeta Rilindja, 07.05.1994 (libri: “Lejlek i syrit”, autori: Gani Xhafolli, Flaka e Vllazërimit, Shkup, 1992

[8] Xhafolli, Gani, Fluturat janë xheloze, Asdreni, Shkup, maj 2008; poezia: “Unë Jam gani xhafolli”, f. 5.

[9]Intervistë me krijuesin Gani Xhafolli, Kosova Sot, 26 prill 2009, Intervistoi: Isa Vatovci http:// ëëë.kosova-sot.info/?p=33696

[10] Rugova, Ibrahim, Strategjia e kuptimit, “Rilindja”, Prishtinë, 1980; f. 198.

[11] Buzhala, Prend, Odeoni i Fjalës, Botim: Gazeta “Rilindja”, Prishtinë, 2003, kapitulli: “Drejt poezisë totale”, Gani   Xhafolli: “Gishti idiot”, poezi për fëmijë, botoi Shoqata “Renesansa Shpirtërore”, Prishtinë 2000, f. 327.

[12] Zeqo, Moikom, Refuzimi i shkrimit (proza nga kaosi), Dituria, Tiranë, 2011, shkrimi: “Sendet transcendentale”, f. 10.

[13] Xhafolli, Gani, Jam mbret i vogël (poezi),  Zef Serembe, Prishtinë, gusht – 2003; poezia: Një dallëndyshe tjetër zbriti mbi një pikë, f. 55

[14] Konushevci, Abdullah, Për poezinë, Artikuj & vështrime letrare, Nositi, Prishtinë, 2008; shkrimi: “Poezia pamore”, f. 191.

[15]Maloku, Flamur: “Një model i mundshëm kritik”, f. 83, Nga libri: “Letërsia shqipe për fëmijë dhe kritika për të”. (Sesioni shkencor i Karvanit të Shkrimtarëve për Fëmijë “Agim Deva”, i mbajtur në Prishtinë, më 4 qershor 2009); Prishtinë, 2009.

[16] Buzhala, Prend: “Odeoni i Fjalës”, Botim: Gazeta “Rilindja”, Prishtinë, 2003,     kapitulli: “Drejt poezisë totale”, Gani Xhafolli: “Gishti idiot”, poezi për fëmijë, botoi Shoqata “Renesansa Shpirtërore”, Prishtinë, 2000, f. 327.

[17] “Në kuptimin më të përpiktë, imazhi është një procedim që nënkupton zëvendësimin apo përzgjatjen e një termi – i quajtur temë ose i krahasuar dhe që tregon atë për të cilën është fjala sipas kuptimit “të mirëfilltë” të saj – duke përdorur një term tjetër, i cili nuk ruan me të parin veçse një raport analogjie, që i lihet në dorë ndjeshmërisë së autorit dhe të lexuesit. Termi i përfytyruar quhet fore (nga vjen dhe fjala “metaphor”) ose krahasues  dhe përdoret për të treguar të njëjtin realitet nëpërmjet një tjetri, një figure; ai merret në “kuptimin figurative”, Lëngu, Ilia: Vështrimi i Orfeut, Artikuj e studime, Argeta-LMG, Tiranë, 2007, (II. Imazhi poetik), f. 16.

[18] Po aty, f. 15.

[19] Po aty, f. 25.

[20] Lëngu, Ilia: Vështrimi i Orfeut, Artikuj e studime, Argeta-LMG, Tiranë, 2007, (II. Imazhi poetik), f. 25.

[21] Prof. As. Dr. Astrit Bishqemi: “Histori e Letërsisë Shqiptare për Fëmijë e të rinj”, (Botimi i tretë, i plotësuar dhe i përmirësuar), dy Lindje dhe dy Perëndime, Tiranë 2008, Kapitulli: Autorë përfaqësues të poezisë, shkrimi për poetin Gani Xhafollin, f. 219 - 223.

[22] Syla, Xhevat: Kush e shkruan poezinë (Vlerësime për letërsinë për fëmijë), FAIK KONICA, Prishtinë, 2005; shkrimi: “Poezia si pikturë”, f. 62 - 63.

[23] Po aty.

[24] Syla, Xhevat: “Kush e shkruan poezinë” (Vlerësime për letërsinë për fëmijë), FAIK KONICA, Prishtinë, 2005; shkrimi: “Poezia si pikturë”, f.. 62, 63.

[25] Prof. As. Dr. Astrit Bishqemi: “Histori e Letërsisë Shqiptare për Fëmijë e të rinj”, (Botimi i tretë, i plotësuar dhe i përmirësuar), “dy Lindje dhe dy Perëndime”, Tiranë, 2008, Kapitulli: Autorë përfaqësues të poezisë, shkrimi për poetin Gani Xhafollin, f. 219 - 223. 

[26] Po aty.

[27] Poezia është shkëputur nga libri me vjersha “Zogjtë fluturojnë mbi lule” të autorit Gani Xhafolli, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1984, f. 8.

[28] Misha, P.: (parathënie) Përralla, Hans Kristian Andersen; Naim Frashëri, Tiranë, 1986

[29] Andersen, Hans Kristian: “Përralla”, Naim Frashëri, Tiranë, 1986; përralla: “Rrobat e reja të mbretit”, përkthyer nga Piro Misha, f. 129.

[30] Kajtazi, Mehmet: “Kur numrat bëhen lule”, gazeta Rilindja (Rilindja për fëmijë, 01.03.1994), “Lejlek i syrit”, autori: Gani Xhafolli, Flaka e Vllazërimit, Shkup, 1992.

[31]Buzhala, Prend, Odeoni i Fjalës, Botim: Gazeta “Rilindja”, Prishtinë, 2003, kapitulli: “Letërsia në mbrojtje të imagjinatës”, f. 316.

[32] Salihu, Astrit, Postmoderna e interpretuar për shqiptarët, Botues: “Qendra për Studime Humanistike “Gani Bobi”, Prishtinë, 2005; Edicioni MM, 2005; shkrimi: “Plakat me mafes dhe me telefona celularë”, f. 15.

      

______________________________________________________________________

[1] Lëngu, Ilia, Vështrimi i Orfeut, Artikuj e studime, Argeta-LMG, Tiranë, 2007, (II. Imazhi poetik), f. 23.

[1] Bisedë: “Tradicionalen po e trondit thellë shkenca” (bisedoi me Gani Xhafollin Sh. Galica, gaz. Rilindja, 28.12. 1994).

[1] Po aty.