Rubrika: Udhëkryq

Xhahid Bushati

Djali i pafaj

1.

Një djali të vogël, djali të pafaj,

një pikë lot në faqe i fali babai…

E kish tjetërsuar, ah! – kjo politika,

në shtëpi shëtisnin heshtja edhe frika.

2.

“Babi, ti më thua: - Të kam dritë e xhan!”

Po pse politika të bëka luan?..

Gjen ca fjalë shqipe, edhe ca të huaja,

në shtëpi nis zhurmën, vjen më pas rrëmuja.

Shan e na kërcënon, hip mbi tavolinë,

Babi, parlament, mos e kthe shtëpinë!

3.

“Babi, shpesh më thua: - Si ti nuk kam tjetër!”

Po pse politika, ty të bëka dhelpër?..

Gjen ca fjalë nga pylli, e mirë i nuhat,

në mëngjes flet ndryshe, ndryshe flet në darkë.

4.

“Babi, shpesh më thua: - Rri urtë, bëhu qiqër!”

Po pse politika, ty të bëka tigër?..

Ulërin, më tremb, nuk di se ku shkon,

pastaj dhëmbët nxjerr, dhe nis e… kafshon!

Bëhesh derr i egër, tigër-luan bashkë!

Të flet dhelpërakja, mos më lë, ti jashtë!..

“Babi të kam dritë, të kam xhan dhe mik,

Mos e kthe shtëpinë, në kopsht zoologjik!”

5.

Babi rri xhindosur, dhe nuk mbahet dot,

Syri i fëmijës mbush një det me lot…

Loti pikë, pikë… bie përmbi faqe,

Në çdo pikë loti çel një manushaqe…

Pyeti babai: -Vallë, si erdhët, si?!..

‘Çelëm, sepse djali kërkon DASHURI!’

     Me rastin e 6-vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë të Kosovës

Xhahid Bushati

Eci rrugëve të Prishtinës…

1.

          Eci rrugëve të Prishtinës

            takoj njerëz e lumturohem,

            më dhurojnë mijëra buzëqeshje,

            me Prishtinën dashurohem…

            Tani andrra nuk është andërr,

            baj kuvend unë me Lirinë,

            lulëzojnë ëndrrat e çdo moshe,

            s’njeh Kosova pleqërinë…

            Kosovë-loke, andërr-dritë,

            Kosovë-loke, Kosovë-shpirt! -

            Nusja je, e Azem trimit,

            Trimja e Isë Boletinit.

            Nëpër vite, nëpër shekuj

            nuk e humbe shqiptarinë, 

            shpirti yt – fole shqiponje

            bisedonte me Lirinë…

            2.

Eci rrugëve të Prishtinës

            diellin shoh, i bukur nur,

            dielli i shumëëndërruar

            më mbështjell si një flamur.

            Afroj buzët dhe e puth,

            më mbulojnë mijëra kujtime,

            rreh kjo zemra e flamurit,

            shqipja rreh në zemrën time.

            Kosovë-loke, andërr-dritë,

            Kosovë-loke, Kosovë-shpirt! -

            Moj nanloke, trimja e malit,

            Ec me besë të Adem Jasharit.

            Nëpër vite, nëpër shekuj

            nuk e humbe shqiptarinë, 

            shpirti yt – fole shqiponjash

            bisedon veç me Lirinë…

Klasikët e Letërsisë për fëmijë e të rinj

Xhahid Bushati

                                                                                    -koncept leksioni-

                                    Magjia e Mark Tuein-it

-E vërteta është që “Aventurat e Tom Sojerit” hyn që prej një shekulli e ca në pesë – gjashtë librat më të dashur të fëmijëve nga të gjitha vendet e kontinentet dhe në klasikët e letërsisë, që i rrituri u kthehet herë pas here nga malli për botën e humbur të fëmijërisë a për të qeshur edhe një herë me veten.

                                    Ardian Klosi, studiues

1.  Nderim për Ardian Klosin, një nga studiuesit e rrallë të shqipes

            Jo më kot, si parafjalë të këtij shkrimi, vura fjalët e mençura e emblematike të studiuesit  Ardian Klosi. E kam njohur, kur ishte redaktor në Shtëpinë botuese “Naim Frashëri”. Më kanë mbetur në mendje dhe në kujtesë, jo vetëm Ardiani, por edhe Brikena Çabej, Zerina Kuke, Kostandin Leli, Hyseinil Dume, Irena Dono e më vonë Odhise K. Grillo; për mua që vija nga Shkodra dhe isha krijues i ri, ata gjithëherë më ofruan respekt, dashamirësi e mirësi…

Ardiani, është nga të rrallët studiues shqiptarë që veprat për fëmijë të Tueinit i ka parë në poliedricitetin e tyre, në rrafshe interesante shënjimi. I ka përceptuar në shumësi të elementeve përmbajtësorë dhe kuptimorë. Ka shkuar edhe më tej: në nënshtresa formale, në nuanca të ngjyrave të jetësisë së këtyre veprave, të cilat kanë shekuj që udhëtojnë... duke mos e humbur aktualitetin. Ka shkuar edhe më tej: në thellësinë e mendimit përmes enciklopedisë së diturisë, në argumente filozofike e jetësore, analiza, krahasime e zbulime të fenomeneve, në faktet historike e poetike dhe anasjelltas, në sinteza dhe në njohjen e kodit se si jetojnë ende këto vepra… Na flet, kuptojmë e ndiejmë se sa na mungon e njëkohësisht se sa jeton: dijetari Ardian Klosi. Ditët kalojnë e dhembja për të shtohet e shtohet!..                                                                                                                                                                           

            Klosi e dashuroi Tueinin, krijimtarinë e tij letrare, dhe në mënyrë të veçantë ‘Aventurat…’ e tij. E njohu në thelb këtë krijimtari, që me kalimin e viteve dhe të shekujve u bë klasike. Shkroi për të ashtu siç dinte të shkruante realisht, pa stisje, stërhollime e fraza të tepërta Ardian Klosi ëndërrimtar...: Plot ngjyra, plot ardhmëri e plot jetë! Njohu kohën e paskohën e veprës, formimin e botëkuptimin e shkrimtarit, kontekstin historik, peizazhin politik, etj. Të gjitha këto dukuri e plot të tjera janë pasqyruar në studimet e Ardianit, studime të cilat janë  modele trajtese, se si duhet parë një vepër e pavdekshme e një shkrimtari të  pavdekshëm.

Në shkrimet e tij plot tharm të Klosit rrezaton vëzhgimi i kujdesshëm deri në imtësi, si: cila ishte rruga e peripecitë e Tueinit, misioni, të papriturat e shkrimtarisë së tij, cila ishte metodika në ndërtimin e krijimit letrar, stili, gjuha, humori apo ëndrrat e prozatorit të madh amerikan. I shkroi me një shqipe të qartë, të bukur e të ëmbël, ku ndjehet aroma e saj edhe pas kaq vitesh. I shkroi me optikën e studiuesit e me poetikën e shkrimtarit. I ngriti një pjedestal lavdie, ashtu siç e meritonte Mark Tueini. E për këtë Klosi shkruan: “Tek e shkruan si rastësisht, autori (nënvizimi im, - Mark Tueini) duket sikur as që nuk e çon nëpër mend që po i paraqet publikut të gjerë një nga librat më të mençur e më të  guximshëm të kohës, kurse më të vegjëlve një roman aventurash (nënvizimi im, - “Aventurat e Tom Sojerit”) që do t’ia rrëmbëjë zemrën brez pas brezi.”

            Tueini i bëri ‘skanerin’ jetës amerikane me “Aventurat…” e tij krijuese, ndërsa Klosi i bëri ‘skanerin’ tipologjisë së personazhit kompleks Tom Sojer, të marrëdhënieve të tij (veçantitë dhe njëjtësitë) me personazhin tjetër që quhet Hakëlberri Fin, një ‘skaner’, i bërë me klas… Ardiani konstaton kështu: “Janë pak, shumë pak, dy-tre tipa, për të thurur Tom Sojerin. Miliona fëmijë të botës gjejnë tek ai dhe te miku i tij, Hakëlberi Fini, një pjesë të vetvetes: etjen për liri dhe për liri dhe për aventura, frikën nga lugetër, vrasës e hajdutë, dashurinë e fshehur dhe xhelozinë përvëluese, rendjen pas lavdisë dhe thyrjet e përditshme, dackat e mësuesit, rrëngjet hakmarrëse, ëndrrat me shpella të errëta, me ishuj të vetmuar, me thesarë.

            Ndarja e prerë e letërsisë në dy fusha, në fushën e të rriturve dhe në fushën e fëmijëve, bëhet jo rrallë nga njerëz që vetë ndodhen jashtë letërsisë ose nga shkrimtarë që shkruajnë për fëmijë, por që kanë druajtje të flasin për natyrën e vërtetë të fëmijës. Tueini shkroi në atmosferën e ngrirë të moralit viktorian, që në Amerikë ashtu si dhe në Angli predikonte fëmijën shembullor, që ecën virtytshëm në hapat e prindit, që mëson me mijëra vargje përmendsh, që merr nota vetëm e vetëm të mira dhe nderon autoritetet, që bëhen gati, me një fjalë, të hyjë në vallen e madhe hipokrite të të rriturve; e pra në këtë ajër të ndenjur moralo-letrar Tueini i tregon fëmijët ashtu siç janë në të vërtetë së brendshmi, me gëzime, frikëra dhe brenga, shpesh të palarë, harrakatë e të panxënë, gojëprishur, rebelë ndaj autoriteteve.”

2.  Jeta e Mark Tueinit, bredhjet dramatike dhe ‘Aventurat…’ 
e pavdekshme letrare…

            Shkrimtari i shquar amerikan Mark Tuen u lind më 30.11. 1835 në Hanibël, në një qytet të prapambetur dhe të harruar të shtetit Florida Misuri (SHBA). Emri i tij i vërtetë është Samuel Le(a)nghorm (Le(a)nghorme) Klemens.

            Pseudonimi i tij: Mark Tuein, është parulla, që përdornin vite më parë pilotët e anijeve në lumin Misisipi, e që do të thotë: “Çdo gjë në rregull, cektësi nuk ka, udhëto i qetë me anije”.

Samuel Klemens (emri i vërtetë) zgjodhi këtë parullë për pseudonim, sepse vitet e rinisë, kur ishte pilot anije në Misisipi, ishin vitet më me kujtime në jetën e tij, të cilat më vonë do të kishin reflekse pasqyruese në krijimtarinë letrare.

            Marku kaloi një fëmijëri të hidhur. Edhe pse e tillë kjo fëmijëri, deviza e tij ishte: Fryma e Lirisë që mbart Bota e Madhe, e cila u bë udhërrëfyese, dhe la shenjat e saj, të parat që u shfaqën ishin pikërisht te kjo fëmijëri, - siç thuhet e komentohet edhe në shënimet e biografëve. Pastaj shenjat u kthyen në modele, dhe qenë nëna e babai i Samuelit. Ai mori anën e të atit, që ishte një njeri i emancipuar, e që kishte studiuar për avokaturë. Çuditërisht, vite më pas, Samueli do të kishte të njëjtin fat si i ati; do të bënte punë nga më të ndryshmet, të cilat shpesh do t’i humbnin edhe buzëqeshjen. Kështu… me vdekjen e të atit, Samueli 12-vjeçar do të fillonte “Universitetin e Jetës”, siç e thamë: me një seri zanatesh. Por jetën e vërtetë bredharake, kishte fatin ta njihte e para, si një start: mosha 18 vjeçare. Samueli-Mark punoi si: shitës gazetash,  ndihmës i të vëllait që kishte krijuar një gazetë të vogël lokale, ku boton satirat e tij të para; dhe më pas tipograf në bregun e Atlantikut e në perëndimin e mesëm (SHBA), pastaj tre vjet pilot anijesh në lumin Misisipi, pastaj gërmues argjendi në Nevada, pastaj gazetar në bregun e Paqësorit në San Francisko. Udhëtoi në Francë dhe Itali. Ishte tipi i shkrimtarit, që udhëtonte shumë dhe temat, të cilat i trajtonte me mjeshtri dhe kulturë, kishin të bënin me rendjen drejt Lirisë. Më vonë boton një libër me anekdota e tregime në Nju Jork.  Kjo shkollë e ashpër e jetës i mësoi Samuelit-Mark qysh në moshë të re shumë gjëra dhe në memorie i la shumë vijëzime. Përshtypjet dhe mbresat e viteve të rinisë në punë dhe midis njerëzve të punës, u bënë themel i  shëndoshë në formimin e paepur e mosnënshtrues të karakterit të  Mark Tueinit.  

            I shëtituri Mark Tuein martohet me Olivia Langdon në vitin 1870, pasi i kishte shkruar asaj 189 letra dashurie. Nis një jetë e qetë familjare. Për 20 vite në qiellin e letërsisë botërore për fëmijë e të rinj, do të ndrisin plot yje, fryte të një krijimtarie të lavdishme. Në këtë periudhë kohore, ata të dy Mark e Olivia do të ndërmerrnin udhëtime, ndërkohë që Tueini shkruante pa pushim. Shkruan “Aventurat e Tom Sojerit”, një nga veprat e tij më të njohura në botë. Më pas do të shkruaj “Hakleberry Fin”, një odise amerikane, që u konsiderua si roman për të rritur, por më pas nga popullariteti i madh, u bë libri më i preferuar i fëmijëve në të gjithë botën.

            Udhëtoi gjithashtu në Zelandën e Re, Australi, Indi dhe Afrikën e Jugut.

            Mark Tueini vdiq më 21 prill 1910, në moshën 74 vjeçare, pas shumë peripecive financiare dhe disa fatkeqësive në familje. Gjatë kohës që ishte në udhëtime, Suzi, vajza e tij më e dashur, u sëmur e vdiq në Hardfort, në vitin 1896. Por nuk do të mjaftonte vetëm kjo fatkeqësi që e dërmoi shkrimtarin. Vdekja e gruas, Olivia, në vitin 1904 në Firence, si dhe e vajzës së tij të dytë, e zymtësuan akoma më tej jetën e shkrimtarit, i cili edhe më parë, siç del nga shënimet në autobiografinë e tij e botuar pas vdekjes në 1916 e më pas në 1924, kishin qenë plot tramvaje.

            Gjatë jetës së tij shkroi 28 libra, si dhe tregime të shumta të shkurtëra, letra dhe skica.

            Shtëpia e tij e fëmijërisë është e hapur për publikun si një muze në Hanibë(a)l. Vendet ku ka jetuar e plot shëtitore hijeshojnë nga bustet e Tueinit, si dhe disa rrugë kanë marrë emrin e tij. Vendet, të cilat Mark Tuein i bëri të pavdekshme në librat “Aventurat e Tom Sojerit” dhe “Aventurat e Hakëlberi Finit”, ruhen nga muzeumi. Shtëpia, ku Marku pati jetuar tërheq turistë nga e gjithë bota, ashtu sikurse gardhi i lyer me gëlqere të bardhë, që personazhi i tij, Tom Sojeri, e leu me përtesë.

            A kishte “sekrete” Mark Tueini? Patjetër që po. Është një testament që flet edhe në heshtje… Janë shënime biografike të titulluara “Në kujtim të Olivia Susan Clemens” – dhe më vonë të quajtura “Skicë familjare”. Këto shënime, në të vërtetë, janë një panegjirik plot pasion e dhembje të Mark Tueinit për vajzën e tij më të madhe Suzi, e cila vdiq nga meningjiti në shtyllën kurrizore, në moshën 24-vjeçare. Aty del në pah një tjetër stil, krejt ndryshe prej librave të tij, që janë plot aventura e dritë. Ai në ato shënime përpiqet të ravizojë portretin e vajzës së dashur. Ja, si e përshkruan në disa pasazhe: “Ajo ishte një reflektim i ndjenjave dhe ato ishin të të gjitha llojeve: trishtim zemërimi, pendim, stuhi, diell, shi, errësira – ata ishin të gjithë aty. Ata shfaqeshin për një moment dhe iknin po ashtu aq shpejt. Në të gjitha veprimet ajo ishte intensive: kish një karakeristikë të veçantë, nuk ishte një shkëlqim i thjeshtë që jep ngrohtësi, por një zjarr që furishëm vetëdigjet.”

            E bija e vetme e mbetur gjallë pas vdekjes së shkrimtarit Tuein, Klara jetoi deri në moshën 88-vjeçare dhe kishte vetëm një vajzë. Vajza e Klarës ka vdekur pa pasur ndonjë fëmijë, kështu që nuk ka më asnjë pasardhës të drejtpërdrejtë të Mark Tueinit.

            Ndoshta shkrimtari gjenial, Babai i Letërsisë moderne amerikane, nuk e kishte parashikuar kështu zhdukjen e genit të tij, çfarë për fat të keq ka ndodhur me pjesën më të madhe të gjenive të kësaj bote, që në vijë gjenealogjike janë djegur e shuar plot shkëlqim si meteorë.

            Po i kthehem edhe një herë fëmijërisë së tij… Qe fëmija i gjashtë i Xhon Marshallit dhe Xhejn Lampton Klemensit. Kur Samueli ishte katër vjeç, familja e tij vendoset në qytetin e vogël Habibë(a)l, buzë lumit Misisipi. Qyteti buzë lumit i ngjan Samuelit të vogël me një vend përrallash. Së bashku me shokun e tij të fëmijërisë, Tom Blakënshipin, të birin e një pijaneci të varfër, të cilin e bëri më pas të pavdekshëm me romanin “Aventurat e Hakëlberi Finit”, ata kurdisin plot lojëra e aventura, ku hiqen si Robin Hudë e herë si piratë. Romantika dhe ashpërsia e jetës në lumë, avulloret e trapet, heroizmi i punëtorëve të varfër, që punojnë, mundohen e stërmundohen aty, i lënë mbresa të thella e të pashlyeshme Samuelit. Kjo mbresë e pashlyeshme, vite më vonë, shkrimtarit do t’i kthehet në shqetësim përvëlues, ku në “Aventurat e Hakëlberri Finit”, një roman realist, por jo vetëm në këtë vepër, do të trajtojë me talent, guxim e thellësi fjale, me ngjyra kontrastuese problemin e diskriminimit racial, një plagë që vazhdon ‘të jetojë’ edhe sot e kësaj dite, ndonëse shekujt i përcjellin njëri-tjetrin shpresën se, a do të ketë një ditë që bota t’i gëzohet një agimi fatlum mirësie, sinqeriteti e barazie midis njerëzve…

            Sa jetësor e i pavdekshëm është romani “Aventurat e Tom Sojerit”, po aq i tillë është dhe “Aventurat e Hakëlberi Finit”, të cilër fituan një famë të përbotshme.

            Tueini dhe Tomi – shpalim i një bote të bukur e plot aventura…

            Tueini – një qytetar guximtar, që me misionin fisnik të shkrimtarit zbulon rrënjët e së keqes. Flet troç e pa dorashka, pa iu trembur syri e pa iu dridhur qerpiku. Ky është dinjiteti artistik i këtij shkrimtari!

            Tomi dhe Tueini – bashkudhëtarë: shkrimtar e personazh, ku në çdo hap të jetës ‘takojnë’ vese të tilla, si këto: hipokrizia dhe mashtrimi. Dhe kujtojnë… dhe sjellin ndërmend se si bota e  shoqëria njerëzore, do të vuajnë serialin e tragjedive të reja… Kjo është dhe arsyeja kryesore që Tueini lëvron këtë fushë (letërsinë për fëmijë) me aq pasion e dashuri. Nëpërmjet kësaj bote ku mund të veprojë i shpenguar, Tueini thur ëndrrën e vet për një jetë më të pastër e më të mirë; ku fëmijërinë e Tomit plot çapëkënllëqe, bën që secili nga fëmijët ta përjetojë nga pakëz gjatë leximit, fëmijëri që nuk mund të venitet kurrë.

            Mark Tueini është njëri nga përfaqësuesit më të mëdhenj të prozës realiste amerikane. Ai qëndron dinjitetshëm përkrah Poes, Heminguejt, Folknerit, etj. Po ndalemi te figura madhore e Ernest Heminguejt. Proza e tij ka pasur si pararendëse prozën e Mark Tueinit, ku shndrit si një diell për mos t’u shuar kurrë vlerësimi i Heminguejt për këtë autor të madh, kur thotë se letërsia moderne amerikane fillon me një libër: “Hakëlberi Finin”!

            Mark Tueini është nga ajo tipologji shkrimtarësh, me të cilin lexuesi ynë shqiptar ka hyrë në dialog që në fëmijërinë e tij, nëpërmjet romaneve të mrekullueshëm, si: “Aventurat e Tom Sojerit”, e “Aventurat e Hakëlberi Finit”, etj. KUJTESË e fëmijërisë, KUJTESË e ripërsëritjes së fëmijërisë, 

K U J T E S Ë…

3. Në optikën e studiuesve: Periudhat e krijimtarisë letrare, Tom Sojeri dhe Hakëlber Fini, tipare dhe kohësia e “Aventurave…”

            Mark Tueini, romanin “Aventurat e Tom Sojerit” e shkroi në vitin 1876 (në shqip u botua në vitin 1955, përkthyer nga rusishtja Bedri Dedja; 1990, 1998 “Mësonjëtorja”, përktheu nga anglishtja Ardian Klosi), kur romanin “Aventurat e Hakëlberi Finit” e shkroi në vitin 1884 (në shqip u botua në vitet 1957, 1976, 1998 “Phenix”, përktheu Gjergj Zheji).

            *Të dy romanet janë të lidhur me njëri-tjetrin, sepse dy personazhet kryesorë Tomi dhe H(a)eku janë shokë. Këta dy fëmijë janë të lidhur me njëri-tjetrin për kokë dhe së bashku kryejnë shumë aksione të guximshme. Janë fëmijë të shkathët e të zgjuar, zemërbardhë dhe ëndërrimtarë. Tomi ka një fantazi shumë të zhvilluar, sepse lexon libra. Kur H(a)eku jetim jeton thuajse në mëshirën e fatit, sepse babanë e tij e ka shkatërruar plotësisht shoqëria e kohës, duke e kthyer në një pijanec.

            *”Aventurat e Hakëlberi Finit” është një vepër ku gjen pasqyrim “ndërgjegjja” e një epoke, të mbrujtur me kontradikta dhe, për më tepër, të rëndësishme, sepse përbën rrënjët mbi të cilat ka hedhur shtat gjithë ai sistem tiparesh morale dhe etike i Amerikës së sotme.

            *Që te “Aventurat e Tom Sojerit”, Tueini arriti diçka thuajse të paparë te ai vetë në të kaluarën dhe në përgjithësi në letërsinë amerikane – ai e përdori humorin, për të cilin ai shquhet aq shumë, si mjet për shtjellimin realist të psikologjisë së njeriut (para së gjithash, të fëmijëve) dhe njëkohësisht si mjet për poetizimin e jetës. Me një vërtetësi të përkryer, ai riprodhon botën e brendshme të qenieve të njoma njerëzore që ende s’e kanë humbur pastërtinë shpirtërore dhe bukurinë poetike. Por vetëm me romanin e tij “Aventurat e Hakëlberi Finit” ai arriti të sigurojë atë vend nderi, që e bën atë, krahas Uollt Uitman, themelues të letërsisë së re realiste amerikane.

            *Shkrimtaria e Mark Tueinit, veçanërisht për fëmijë, pati këto tipare:

            - Afrim dhe bashkëngjizje me folklorin. Ky i fundit i dhuroi bujarisht fantazinë e pafund krijuesit Tuein.

            - Rrëfyes i mrekullueshëm i përrallave popullore.

            - Një pjesë e mirë e tregimeve variojnë në mes të tregimit të mirëfilltë dhe të rrëfimit të thjeshtë nga jeta.

            - Theksin, gjithëherë, e vë te fabula e tregimit.

            - Syri i Tueinit dallon qartë edhe një grimcë jete.

            - Spikat shija e humorit dhe ngjyra e sarkazmës.

            - Koncepti, mënyra e të shkruarit sfidon skemat, shabllonet e letërsisë së më parshme.

            - Kompozicioni te “Aventurat e Tom Sojerit” ka rritje graduale të tensionit dhe lëvizin një numër i pakët personazhesh. Hasen skena ne dy, tre ose katër personazhe, jo më shumë. Shtimi i personazheve të rinj, nga një kapitull në tjetrin, bëhet si me ‘pikatore’.

            - Mjeshtëria artistike e Mark Tueinit qëndron në befasinë artistike. Mjeshtëria e tij shfaqet, edhe ku ndërpret rrëfimin e episodit në pjesën kulmore, e lë në tension lexuesin dhe kalon në një linjë tjetër të subjektit. Gjithashtu na paraqet herë-herë diçka që nuk pritet, një zgjidhje të beftë, që na qetëson e na gëzon për udhën e re që merr ngjarja.

            Në periudhën e parë të krijimtarisë, Mark Tueini u ndikua ca nga rrethi i përfaqësuesve të letërsisë së atëhershme amerikane. Humori i veprave të para është humori i një njeriu shpirtmirë, që shumë pak ka dijeni për kontradiktat reale të jetës. Megjithë këtë në veprat e periudhës së parë ndihen edhe nota të tjera, notat demaskuese të anëve negative të shoqërisë. Në romanin “Shekulli i praruar” (të shkruar së bashku me C. Uornerin) Mark Tueini tregon se aparati shtetëror është i shitur, përshkruan metodat të sofistikuara, të ndotura (ndyra) të përdorura si e si të rritet ‘mali’ i pasurisë.

            Pas kësaj Mark Tueini kalon në botën e fëmijëve. Shkruan “Aventurat e Tom Sojerit”. Në këtë libër shpalos një botë të madhe fëmijësh siç është ajo, një botë e marrëdhënieve të sinqerta e të pastra; por edhe shpalos pamje reale ku mohohet miqësia, trimëria, ndershmëria. Poezia e këtij libri nuk qëndron vetëm në aventurat e gëzuara të Tom Sojerit dhe shokëve të tij, jo vetëm në pasqyrimin e natyrës, por edhe në neveritjen e madhe për botën e grabitjes, hipokrizisë, e mossinqeritetit, gënjeshtrës. Tom Sojerit i lejohet të provojë ato ndjenja, që u ishin ndaluar të rriturve.

            Po në periudhën e dytë të krijimtarisë, çfarë ndodh?.. Tema e botës së pastër të fëmijëve, Mark Tueini e zhvillon më tej edhe në veprën e tij “Aventurat e Hakëlberi Finit”, që i përket periudhës së dytë të krijimtarisë së tij. Këtë vepër realiste e shkruan në kohën, kur ai vë re se Amerika po kthehej gjithnjë e më shumë në një “monarki të dollarit”, - sikurse e theksonte, vetë, Mark Tueini.

            Heronjtë me cilësi pozitive të këtij libri janë H(a)eku, si dhe Xhimi, një zezak i arratisur, të cilët Tueini i vë përballë botës përreth të gënjeshtrës dhe dhunës. Trapi, me të cilën lundronin H(a)eku dhe Xhimi nëpër Misisipi, është një qoshe e mirësisë në botën e madhe të të këqijave dhe padrejtësive.

            Hakëlberi Fini është një tip që do të mbruhet në këtë roman, megjithatë ai ka marrë pamje që te “Tom Sojeri”. I zbathur, i “paedukatë”, zemërbardhë e zot i vetes, H(a)eku përfaqëson polin e kundërt me qytetarin e futur në këllëf dhe mendjengushtë. Lirinë që Tomit ia rrëmbyën teto Poli, shkolla ose kisha, ky e gjen në “gjirin e H(a)ekut”. Hakërlberi Fini ka një domethënie edhe më të madhe se kaq; siç e shpreh shkrimtari i shquar anglez T. S. Eliot, “…ai vë në pikëpyetje vlerat më të trumbetuara të SHBA, ai është në kundërshtim me nocionet ‘shpirt novator” e “shpirt sipërmarrës”. Në botën e biznesit H(a)eku mishëron njeriun moskokëçarës që ka kohë plot, në një botë të zhytur në ethet e investimit e të konkurrencës, atij i mjafton fare pak që të rrojë me sot e me nesër.

“Jo Tom, - thotë H(a)eku, nuk dua që të jetoj në ato shtëpi të livandosura. Mua më pëlqejnë pyjet, lumenjtë, vozat bosh dhe nuk ndahem më nga ato.”

            Mark Tueini, sikur ta parandiente se ç’po i sjell zhvillimi kapitalist Amerikës dhe gjithë botës, u mëshon pikërisht madhështisë së natyrës dhe integrimit të fëmijës në të.

            Jo më kot edhe peizazhi, i qeshur dhe plot diell në “Aventurat e Tom Sojerit”, bëhet më i zymtë në “Aventurat e Hakëlberi Finit”, pasi që nga koha e librit të parë për fëmijë shumë gjëra kishin ndryshuar në vetë Amerikën dhe në botëkuptimin e shkrimtarit.

            Përshtypjet, konsideratat, analizat, gjurmët që lanë këto dy librat që kanë të përbashkët emrin “Aventurat…”, u përpoqa t’i reflektoja në këtë shkrim. Ajo, sigurisht, do të ishte e varfër, anemike, në qoftë se unë nuk do të konsultohesha, nuk do të mësoja diturinë e shumë studiuesve përmes botimit të tyre për jetën dhe veprimtarinë letrare të autorit e në veçanti për këto dy vepra të mrekullueshme, që shndrisin si gur xhevahiri, edhe kur nata si çdo natë bie mbi botën e qytetëruar dhe të paqytetëruar, me yje dhe hënë e pa yje e pa hënë. Qenë gur xhevahiri, pa ‘ndritën’ fëmijërinë time dhe e bën të lumtur. Po ashtu kishin mbetur: të xhevahirtë, kur iu ktheva për t’i lexuar (kushedi për të satën herë) herën e fundit (këto ditë) dhe mosha ime tregonte mbi të 60-tat. Vepra me dritë të përjetëshme!..  

            Si një kurorë për mbylljen e këtij shkrimi, dua, përsëri, të dëgjoj zërin (si një këshillë të urtë) të studiuesit Ardian Klosi, i cili thotë: “Hallet e fëmijës nuk janë aspak më të lehta për t’u duruar se hallet e të rriturit” – ja ku është një kyç i hollë që i hap shkrimtarit dyert me shumë brava të së vërtetës. Me naivitetin tonë prej të rriturish shpesh kujtojmë se, ngaqë fëmija e pushoi shpejt të qarën pas një shuplake ose një fyerjeje, edhe brenga e tij paska qenë e shkurtër dhe poshtërimi i lehtë për t’u gëlltitur; as nuk e mendojmë që te fëmija një veprim kaq “i thjeshtë” mund të zërë rrënjë thellë e të ndikojë në krijimin e personalitetit të ardhshëm. Këtë funksion të gjithhershëm të natyrës njerëzore Tueini, duke u paraprirë psikologjisë dhe letërsisë së shekullit tonë, e ka kuptuar në të gjitha levat e tij, ndaj ai e di se për fëmijët, gjera që neve na duken hiçmosgjëra, e zëmë një zar mermeri, një dorezë tunxhi, një brumbull në kuti, janë pasuri të mëdha, ndërsa një betim i vulosur me pika gjaku ose një shkarravinë me dy fjalë të fshehta për shoqen e bankës janë ndodhira serioze, me rëndësi të jashtëzakonshme. Kështu e ndien edhe fëmija “Tom Sojerin”, si një libër tepër të rëndësishëm. I shpëton pa vënë re, ashtu i përpirë nga leximi, ironia e autorit, si shprehje e distancimit të shkrimtarit nga fëmijëria e vet, një ironi e llogaritur për të rriturin, veçse jo që ky të qeshë me mendjeshkrepjet e kalamajve, por me bëmat dhe planet e veta madhështore që u ngjakan atyre të fëmijëve si dy pika uji.”

           

Literatura e shfrytëzuar:

*Klosi, Ardian: pasthënie e romanit “Aventurat e Tom Sojerit” të M. Tuein, “Mësonjëtorja”, Tiranë, 1990.

*Bishqemi, Prof. as. Dr. Astrit: Historia e Letërsisë botërore për fëmijë (botim i dytë, i përmirësuar e i plotësuar), Sejko, (Elbasan), 2006; shkrimi: 3.11 Mark Tuein (1835 – 1910).

*Sina, Margalina: parathënie, libri: “Është gjallë apo ka vdekur?” (tregime) të Mark Tuein.     

*Dedja, Pandora: Kujtesë (studime, kritikë letrare, mbresa), shkrimi: Mark Tuein (1835 – 1910), Sh. B. UEGEN, Tiranë, 2006.

*Traboini, Kolec: ese Mark Tuein (30.11.1835 – April 21.04.1910), revista e përjavshme letraro-artistike “OBELISK”, Nr. 125, 28.11. 2010.

*Gaz. Shekulli, shkrimi: 100 vjet nga vdekja e Mark Tuein, 19 prill 2010.

*Dedja, Prof. Bedri: shkrimi “Të vlerësojmë më mirë rolin e letërsisë për fëmijë”, gaz. Drita, 08.04.1973.

*Dedja, Prof. Bedri: shkrimi “Mbi disa probleme aktuale teorike të letërsisë sonë të realizmit socialist për fëmijë”, nga libri: “Simpoziumi i parë kombëtar për problemet e letërsisë për fëmijë” (27 – 28 maj 1974).

*Misha, Pirro: parathënie, “Aventurat e Hakëlberi Finit” (roman, botim i dytë, përkthyer nga Gjergj Zheji). Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve, Tiranë, 1976.

*Tuein, Mark: “Populli – i vetmi kritik” (intervistë), Drita, 26.10. 1986.

XHAHID BUSHATI

Shkrimtari, personazhi, lexuesi i vogël – marrëdhënie,

raporte dhe aspekte të komunikimit artistik në poezinë për fëmijë të Adelina R. Mamaqit

 

                                                           

                    

                                - Vështrime të një rruge poetike –

           

“Të shkruash për fëmijë nuk mjafton vetëm t’i kundrosh ata me ëndje, por duhet t’i duash fort, të jetosh me ta dhe, nuk besoj se do të gaboja, po të thosha të jetosh edhe ‘për ta’. Shkrimtari që jeton me fëmijët dhe për fëmijët, ngazëllehet përpara një vogëlushi, që me buzëqeshjet e ‘gugat’ e tij, reagon ndaj kontakteve të para me jetën, që, më pas, krijon lidhjet e tij me njerëzit dhe shpreh mendimet e para.”

-Thënie e autores Adelina R. Mamaqi gjatë një bashkëbisedimi me autorin e këtij studimi-

           

                                                                                    ....................................
                                                                                    Anijeve mijëra fëmijë,

                                                                                    Me ty lundruan fëmijërinë,

                                                                                    Edhe sot – në kokë ruajnë plot,

                                                                                    Plot vargje të tua, Adelinë!

                                                                                    Mjeshtri është t’i rrosh këto kohë,

                                                                                    Nga shëmtia të ruash – bukurinë,

                                                                                    Pyes shokët – ku vete, ku mbete...

                                                                                    Më tregojnë për ty, Adelinë!

                                                                                    Koha me një dorë na sjell – lule,

                                                                                    Me tjetrën na endë – pleqërinë,

                                                                                    Por në rafte e tituj cicëron

                                                                                    Përherë ti e re – Adelinë![1]

                                                                                    .........................................
                       

           

            Emri i Adelina R. Mamaqit u shfaq në fushën e letrave shqipe, aty, nga fundi i viteve ’50. Në agimin e viteve ’60 botoi librin e parë poetik për të rritur me titull “Ëndrra vashërie”.[2]  Atëhere ishte 16 vjeçe, kur çuditërisht, libri fliste për dashurinë. Brishtësia poetike dhe intimiteti i shpirtit sikur... nuk plotësonin kërkesat e letërsisë së realizmit socialist. Kjo më vonë pati pasojat e veta tek udha letrare e poetes. Në vitet krijuese poezia për të rritur, papritur, do t’i shndërrohej në një ëndërr... në sirtar. Por... ëndrra nuk do të rend së kërkuari ‘ëndrrën e vashërisë’. Gjithsesi libri në fjalë pati shumë jehonë në atë kohë. Më pas u botua edhe në Kosovë. Aq sa, kur Adelina shkoi në “Mitingun e poezisë, në Gjakovë, më 1972, fjala e parë e mirëseardhjes ishte: “Na e mbushe Kosovën, me Adelina, moj burrneshë!”

Si dëshmi e kësaj vepre poetike, Adelina R. Mamaqi u bë poetja e parë në letërsinë shqipe; të kësaj letërsie (nënkupto: letërsinë për fëmijë e të rinj) që, në kontekstin historiko-shoqëror në të cilën u zhvillua për afro pesë dekada, një pjesë e sistemit të vlerave që u krijua rezultoi i mirëpërcaktuar dhe i diktuar nga karakteri angazhues, formati, dogma e metoda e realizmit socialist. Por, duke iu referuar sistemit të vlerave që u krijuan gjatë asaj periudhe, e që i përmendëm më sipër, nuk mund të mohohen ato vlera e zhvillime interesante, që në thelbin e drejtimin e tyre ishin pozitive e bartnin mbarësinë, lulëzimin e një arti e letërsie të vërtetë për fëmijë e të rinj. Përballja me këtë realitet historik dhe zhvillimin e tij, shkrimtarë e breza shkrimtarësh patën dhe zhvilluan  konceptet e tyre estetike në gjinitë e zhanret të ndryshme që lëvruan, për rrjedhojë krijuan edhe profilet e tyre letrare. Mbi këtë bazë krijuan veprat, mbi këtë bazë dhuruan vlerat, vlera që në sistemin e ri demokratik të ardhur, domosdo kërkojnë një optikë të re rivlerësimi për letërsinë pararendëse, që u krijua. Dhe kjo është domosdoshmëri.

Vrojtimi im kësaj radhe është për letërsinë për fëmijë e të rinj; pasi kërkohen studime në njohjen e vlerave të vërteta të kësaj letërsie. Kërkohet optikë e re vështrimi, veçanërisht në përcaktimin e vlerave jetëgjata, si fond i asaj periudhe, që u mbyll në vitet ‘90. Pastaj, sa është e pranishme fryma e metoda e realizmit socialit i asaj letërsie në krijimtarinë letrare pas viteve ’90, është një ftesë për diskutim dhe kërkon studim më vete.

Qasja me objektivitet ndaj vlerave (të atyre që u krijuan para ’90-ës dhe të atyre që vazhdojnë të krijohen pas ’90-ës), na shpien në shumë dukuri, fenomene dhe tipologji të krijuara në marrëdhënie me kohërat e realitetet, të cilat na orientojnë për të parë sa më qartë udhën dhe zhvillimin e letërsisë për fëmijë e të rinj. 

Shkrimtarja Adelina R. Mamaqi, i takon brezit të shkrimtarëve për fëmijë e të rinj të viteve ’60, një brez me kontribute të rëndësishme e me risi, si: në problematikë, gjini, profil, ligjërim e rrëfim në letërsinë për fëmijë e të rinj. Thuhet me të drejtë: ‘Vitet ’60, që përbëjnë një etapë të re në jetën ekonomike-shoqërore të vendit, shënojnë një stad të rëndësishëm për procesin e formimit të plotë të letërsisë shqiptare për fëmijë, si letërsi me tipare ideore dhe artistike të përcaktuara. Shkrimtarë të ndryshëm, që ia kushtuan energjitë e veta krijuese kësaj fushe të letërsisë, ishin të vetëdijshëm për rolin e rëndësishëm të veprave letrare në edukimin ideoestetik dhe në formimin e personalitetit të brezit të ri.’[3] Më pas, dekadat e mëvonshme do të flasin se, kjo shkrimtare solli një krijimtari të pasur e të larmishme, krijimtari që vazhdon edhe sot. Kjo është arsyeja që për vlerat që bart e sjell, shkrimtarja Adelina R. Mamaqi mbetet një ikonë e letërsisë për fëmijë e të rinj.

Lënda poetike që na ofron shkrimtarja është e gjerë dhe e larmishme. Ajo të fton për shumë këndvështrime. Shqyrtimi i një aspekti, i formuluar në krye të këtij studimi si kredo, i selektuar nga  krijimtaria e gjerë dhe e larmishme poetike e Adelina R. Mamaqit, u bë, se i besova dhe u udhëhoqa nga formula filozofike-letrare, e cila thotë: “Ndër librat që të interesojnë, qëmto ata syresh që ia vlejnë të shqyrtohen e të konsiderohen dhe që ju rrëmbejnë në botën e tyre, në të vetmen botë të pacenueshme  nga tirania e kohës.”[4]

            E kam ndjekur në proces krijimtarinë e Adelina R. Mamaqit. Ashtu siç kam ndjekur dhe ndjek mendimin kritik e studimor në lidhje me krijimtarinë e saj e të autorëve të tjerë të letërsisë për fëmijë e të rinj. Leximi i një vepre të një autori, aq më shumë disa vepra të tjera që janë të një gjinie a zhanri poetik, lexuesi, aq më shumë studiuesi, krahas përftesës së emocionit dhe kënaqësisë estetike, krijon marrëdhënie shumëplanëshe me të ose me to, e, po në këto rrafshe marrëdhëniesh bisedon e komunikon parreshtur... E kjo ndodh, sepse ‘është komunikim i ngritur në sistem: të përcjelljes e të dërgimit të mesazhit e të marrësit, receptuesit, dhe, ky sistem, sikur nënvizojnë njerëz të dijes që nga Barti e deri te Fuko; duhet të bëhet hallka kryesore e interpretimit, shpjegimit dhe komentimit të vlerave artistike.’[5] Kështu, të lexosh korpusin e veprave të një krijuesi, siç është në rastin tonë të Adelina R. Mamaqit do të thotë: *‘t’ia dhurosh thelbin e përmbajtjen estetike’[6], *‘raporti në mes veprës dhe lexuesit përpunohet, përsoset dhe bëhet i ngushtë e i afërtë’[7], *‘statusi i veprës letrare qëndron në varësi nga mënyra e receptimit të tij’[8], *‘kurse shumësia e leximit shtrin rrjetën e tij tutje, me kuptimet që zgjon teksti i lexuar.[9]

Gjatë vështrimit tonë në lëmin shkrimor e historik, herë pas here në periudha të ndryshme kohore kemi gjetur në disa shkrime e studime të botuara në organe të ndryshme, mendime e interpretime shpesh kontradiktore në lidhje me fillimet e sakta të jetës letrare të kësaj autoreje, pra në atë që e quajmë ‘pikënisje’ a etapë brenda biografisë së krijuesit. Përgjigjen e saktë të  këtij problemi, realisht, na e ofrojnë libri: “Ëndrra vashërie” dhe krijimet letrare të kësaj autoreje botuar në periodikët e gazetave e të faqeve letrare të tyre, para se të botohej libri me poezi për të rritur.

Libri i parë me poezi për të rritur për vlerat që mbarte, për shumë ‘tabu’ që thyente e sfidonte zëri femëror i poetes e prezantuan denjësisht si krijuese të talentuar Adelina R. Mamaqin. Ndonëse, rrezatimin dhe jehonën më të madhe e pati më shumë në Kosovë se sa në Shqipëri. Me këtë libër poetik ajo hyri e sigurt e me dinjitet në botën e letrave shqipe.

Në marrëdhënie me kohën kur u botua ky libër dhe me lexuesin, më mirë se kushdo flet ky fragment vlerësimi, të cilin po e citojmë: “Në vitin 1963 (Adelina Mamaqi, nënvizimi im, - Xh. B.) e botoi librin me poezi për të rritur “Ëndrra vashërie”, libri i parë i një poeteje shqiptare, i cili bëri jehonë te lexuesit dhe te kritika, jo vetëm për vlerat artistike, por edhe për faktin se e theu një tabu: Kjo poete e re merrte guximin t’i shprehte ndjenjat e dashurisë femërore, në një kohë kur fjala ‘dashuri’ ishte thuajse një mëkat.” [10]

           

Siç ndodh jo shpesh, zakonisht ndodh, veçanërisht te poetët dhe te poetët e vërtetë, po në këtë vit poetja Adelina R. Mamaqi, në krijimtarinë e saj, ndërron vështrim e objekt, problematikë e tematikë, personazh e psikologji, fantazi e situatë, imazhe dhe lexues. Ndoshta pak e çuditshme, por ja që ndodhi në procesin krijues e në jetën artistike të kësaj autoreje. Në vitin 1963 boton librin poetik për fëmijë “Bubi i vogël”. Dukuria e parë e këtij libri është: edhe pse tani flitet për një adresë të re, autorja ruan të patjetërsueshëm statusin e shpirtit lirik që më parë e kishte shpalosur në poezinë për të rritur. Gjithashtu të bien në sy edhe disa prirje (këtu si fillesa), të cilat më vonë do të zhvillohen e do të thellohen në të mirë të shkëlqimit të personalitetit artistik të autores, si, p.sh.: brenda ndërtimit dhe zhvillimit të fabulës evidentimi i detajit  figurativ dhe konkret, shpirtëzimi i personazhit, mënjanime të moralizimeve e të rimave foljore, largimi nga stili deklarativ e i gjuhës pa figura; meditime të autores e fëmijës si bashkëlidhje e bashkëbisedim, të jetuarit e krijimit dhe të përjetuarit fëmijëror, etj, etj. Thellimi i këtyre prirjeve pozitive, që do të gjejnë përmasat e veta në veprat poetike, do të pasurohen edhe me: pozicionimin (të narratorit) e vetës së parë ‘unë’, të rrjedhës së vetëdijes ‘unë’, të vetës së dytë ‘ti’, të vetës së tretë ‘ai’; dialogun e magjinë e përrallës; pasurinë e figurave letrare, si: epitetin, metaforën, anaforën. hiperbolën e paralelizmin figurativ; imazhet si përsëritje, meditimet e thjeshta, aliteracionin, onomatopenë, tonin si mëvetësi e si shkrirje organike brenda strukturës së poezisë, që nga njëri vëllim në tjetrin merr ngjyrë e dritë. Me këtë arsenal mjetesh e shprehësish në stil dhe në rrëfim kjo poete, është cilësuar me të drejtë nga studiuesi e poeti Agim Deva, ‘si krijuese që hyn në gjeneratën poetike që manifestojnë Poezinë e imagjinatës së lirë’.

            Krijimtaria letrare e Adelina R. Mamaqit krahasuar me individualitetet krijuese  të së njëjtës periudhë, si dhe ata që erdhën më vonë, të cilët ende kontribuojnë në letërsinë për fëmijë e të rinj, qëndron në vlera të spikatura, të dallueshme dhe me tipare të papërsëritshme. Në prurjet cilësore, rrezaton veçanërisht opusi letrar i botuar pas viteve ’90, opus që numëron afro 30 vepra letrare që u adresohen disa grup-moshave të lexuesve të vegjël: parashkollorë dhe shkollorë. 

            Shkrimtarja Adelina R. Mamaqi vjen si një vlerë jo e zakontë në qiellin e poezisë dhe të prozës (si gjini lëvron përrallën, dhe brenda saj zhanrin shkencor) shqipe për fëmijë e të rinj. Vjen me ngrohtësinë e nënës dhe të poetes, vjen me këshillat e çmueshme të prindit, edukatores e psikologes, vjen me urtësinë e gjyshes dhe të mësueses. Nuk përkon në rrëfim, stil, gjuhë e figuracion as me poezitë e përrallat e O. K. Grillos, M. Krasniqit, S. Çomorës, K. Jakovës, M. Kutelit, R. Hoxhës, R. Kukajt, A. Devës, V. Kikajt, B. Dedjes, Xh. Beqarajt, B. Harxhit... Gjithashtu krijimtaria e saj poetike e në prozë veçantohet nga ajo e Rr. Dedajt, T. Gjokutajt, A. Thaçit, G. Xhafollit, I. Kadriut, A. Demollit... Gjithashtu nuk përkon as me stilin e N. Priftit, Xh. Spahiut, Ll. Rucit, A. Paplekës, A. Huruglicës, S. Haskos, F. Reshpjes, D. Bubanit, Xh. Sylës, P. Zotos, Y. Elshanit, P. Koçit, A. Bishqemit, Xh. Bushatit, H. Meçes... Gjithashtu nuk përkon më vonë as me V. Canosinajn, N. Muçën, F. Lamajn, M. Meksin, Sh. Zallin, F. Gjestilën... 

            Krijimtaria e shkrimtares Adelina R. Mamaqi, paraqitet në dy tablo. Më saktë në dy periudha kohore, dhe të një pauze (ndonëse për një krijues të vërtetë termi pauzë është një nocion i trishtueshëm, - siç po e emertoj unë.)

            Periudha e parë nis me librin “Bubi i vogël” dhe i takon vitit 1963. Pastaj vazhdon me një bibliotekë librash nëpër vite, për të arritur në vitin 1990. Në mënyrë të përmbledhur dallojmë këto veçori: *Zgjerim të spektrit tematik. *Lënda përmban ngjarje dhe tablo konkrete që i përshtaten psikologjisë fëmijërore. *Rrëfime interesante, me të papritura përmes një hapësire më të  gjerë trajtimi. *Pasurim të mozaikut të gjinive dhe zhanreve letrare.

Gjithashtu, duke marrë shkas nga poema “Orizi i milingonave” (1965), një studiues thotë: ‘Aty dalin në pah dy nga veçoritë kryesore që karakterizojnë krijimtarinë e poeteshës: fantazia dhe humori, veçori që janë çelësi i suksesit në krijimtarinë letrare për të vegjëlit’.[11]

Prurjet dhe individualiteti krijues i Adelina R. Mamaqit, tani, i “interesojnë” kritikës letrare. Bëhen objekt studimesh i shkrimtarëve dhe i studiuesve, si: Muzafer Xhaxhiu, Odhise K. Grillo, Bedri Dedja, Naum Priftit, Pandora Dedja, Bekim Gaçe, Agim Deva, Astrit Bishqemi, Muharrem Xhaxho, Viktor Qurku, Çapajev Gjokutaj, Faik Shkodra, Xhevat Syla, Qibrie Demiri-Frangu, Fatos Kongoli, Ramazan Çadri, Hasan Ulqini, Ibrahim Ibishi, Shukrie Rama, Milaim Nelaj, etj. Kjo periudhë mbyllet si proces studimi me monografinë “Shpirti plot rubinë”[12] dhe shkrimi-studimor “Kopshti i bukur” i vjershave dhe përrallave të Adelina Mamaqit”.[13]

Në këto shkrime dhe studime evidentohen disa tipare të krijimtarisë për fëmijë e të rinj të kësaj autoreje, të cilat po i radhisim: 

*Autorja lëvron me sukses të gjitha gjinitë e zhanret letrare, por më të dashura ka poezinë dhe përrallën.

*Përralla e kultivuar nga ana e autores ka natyrë poetike.

*Zhvillon përrallën shkencore.

*Në fillimet e krijimtarisë, autorja gjen mbështetje tek përralla popullore. Kjo marrëdhënie shpeshtohet në vitet e mëvonshme të krijimtarisë së saj artistike.

*Njeh kërkesat pedagogjike e artistike të fëmijëve, kërkesa që shtron koha dhe letërsia shqipe për fëmijë e të rinj.

*Autorja priret drejt vështrimit të fenomeneve më të rëndësishme që shtron e sotmja dhe e nesërmja e fëmijëve.

*Shfaq aftësi në njohjen e “enigmave” të botës dhe psikologjisë fëmijërore.

*Shquhet për mënyrën e të rrëfyerit dhe të komunikimit të ngrohtë dhe të çiltër me fëmijët.

*Universi i saj poetik shfaq këto dukuri: sinqeritet, çiltërsi, qartësi maksimale në të shprehur, imagjinatë dhe zgjon së tepërmi kërshërinë e fëmijëve.

*Poezia, krahas fabulës, priret drejt një lirizmi të lakmueshëm, lirizëm që vjen si tipar i individualitetit artistik të autores.

*Mesazhet mbartin probleme të kohës.

Shkrimet e studiuesve dhe të kritikëve në zbërthimin e kodit poetik të shkrimtares, në të shumtën e rasteve përmbajnë vlera të rëndësishme, që edhe sot e kësaj dite nuk i kanë humbur  shumë pika referimi. Por e shohim me vend të themi se, është e nevojshme të paraqitet hopi i ri cilësor, dhe sidomos zbërthimi i fjalëve kyçe të poetikës së autores, veçanërisht, pas viteve ’90. Më pas disa aspekte, si: pasurimi tematik e lëvrimi i temës së ditës në gjinitë të vjershës, përrallës në vargje e poemës, këndvështrimet e trajtesat e reja si dhe elementet e humorit në zhanrin e fabulave, komunikimi “intim” me personazhin, që është protagonist i ngjarjeve e i ndodhive brenda tekstit të librit, etj., meritojnë trajtim e interpretim më të thelluar për të dritësuar më tej individualitetin poetik të Adelina R. Mamaqit, që përmes korpusit të veprave, si gjithnjë, fal dashuri, emocion e kënaqësi estetike jo vetëm fëmijëve, por edhe të rriturve. 

            Periudha e dytë, të cilën e quajta pauzë, ka si cak vitin 1990. Vazhdon afro një dekadë. Janë vite emigracioni që autoren e shoqërojnë një pafundësi dhembjesh, dëshirash dhe ëndrrash të trazuara si vetë dallgët e detit. Malli dhe dashuria për lexuesit e saj nuk tjetërsohen. Sepse kanë lindur nga ama e shpirtit të poetes dhe burojnë përjetësisht si një krua që mbart ujë të pastër si një pikë loti. Dhe poetja në një poezi, që unë do ta quaja kredo dhe qëndresë, dramatike dhe ëndërrimtare, thotë “për veten e saj”:

:

            Unë jam si bari i livadhit:

            Sa ta kositësh, rritet prapë.

            Megjithëse fati, zemërthari,

            Një plagë më mbyll. Një plagë ma hap.

            Unë jam si pishat përmbi hone,

            Që gjelbërimin mbajnë mbi fletë.

            Ndonëse rrufe e ciklone

            Dhuratë ma bëjnë ndonjë shigjetë...

            Në këmbë rrojta. E në këmbë

            Ngadalë dua që të shkrihem...

            Nuk ka sëpatë të më shembë.

            Dhe, në më shembtë, prapë do ngrihem![14]

Dhe poetja gjatë një bashkëbisedimi për këtë periudhë të dytë të krijimtarisë së saj, thotë: “ Vitet e para në emigracion, e dërmuar shpirtërisht, siç të dërmon largimi nga çdo gjë e dashur, mendoja se po jetoja pasvdekjen: emri dhe krijimtaria kishin vdekur bashkë me mua. Por, sapo u ktheva për herë të parë, më 1995-sën, qysh në aeroport, te personeli i shërbimit, e kuptova se isha ende e gjallë dhe jam ndjerë e lumtur. Këtë lumturi e kam provuar edhe më 2009-tën në Prishtinë, ku, çuditërisht, më njohën e më respektuan qysh në aeroport. Nuk kam si t’i harroj njerëzit që më ndalonin në rrugë, ku do të veçoj një vajzë të re, e cila, pasi më ndali, më përqafoi e më tha: “Të faleminderit për ato libra që na kanë rritur! Na e ke bërë fëmijërinë edhe më të bukur”!

Ndonëse janë vite që emri i poetes së mirënjohur sikur “hesht” në botime veprash e në publikime të përditshme. Boton më pak, vëzhgon dhe akumulon më shumë. Rikthimi te procesi krijues është diçka e natyrshme në jetën e shkrimtares Adelina R. Mamaqi. Sepse natyra e saj krijuese ndjek këtë marrëdhënie: “Secili prej njerëzve (fëmijëve, - nënvizimi im, Xh. B.) që takoj është një dallgë tek e cila zhytem me kënaqësi. Dhe më pëlqen kush ëndërron, kush buzëqesh, kush jeton..., kush nuk humbet besimin, kush mendon që një perëndim nuk është një fund, por një fillim. Dhe e gjithë kjo nuk ka të bëjë me moshën. E dashuroj kureshtjen kur është dëshirë për të njohur dhe jo ndërhyrje diku. ... Por besoj se kureshtja është e bukur, ... Asnjë nuk të dëgjon nëse nuk je i besueshëm. Dhe je i besueshëm kur nuk e fsheh universin tënd.”[15]

Akumulimet gjatë një dekade do të bëhen realitet nga vëzhgimet e heshtura të autores në realitetin e përditshëm, ku i zgjon në shpirt motive të pafund. Sikur në horizontin e një shprese projektohen besueshmërisht librat e ardhshëm për fëmijë, me të cilat autorja ka lidhur jetën dhe ka falur mijëra dashuri e buzëqeshje. Ndonëse, përsëri në këto vite, zemra e saj e trishtuar thotë: “Tallaz’i i jetës s’di ku më përplas.”[16]; e më pas si një diell dashurie shpaloset universi i shpirtit të saj: “Të lutem, zgjohu, zgjohu vetëm pak, / Sa përmbi zemër zemrën të të lë!”[17]  

            Periudha e tretë fillon, aty, te pragu i vitit 2000 e në vazhdim. Autorja ka një varg botimesh. Të pritshme, sigurisht. Është në një moment vrulli krijues. E ka më se të  nevojshme dhe të domosdoshme të ndjekë këtë formulë si një akt besueshmërie e mirëbesimi: “Të rrëfehesh është të tejkalosh veten. Pastaj t’u thuash të tjerëve, pa u pozicionuar, vetëm me dëshirën për t’u njohur e për të ndarë bashkë diçka. Kush jam... pyetje e vështirë.”[18]

            Botimet e kësaj periudhe flasin: për prirje drejt përsosjes së stilit, mënyrës së rrëfimit, komunikimit me lexuesin e vogël dhe të një tematike sa më bashkëkohore. Zbulohen pjesë të panjohura të personalitetit krijues, të cilat e plotësojnë dhe i japin dimension të mëtejshëm. Krahas drejtimit artistik, kërkon t’u jap fëmijëve sa më shumë njohuri, veçanërisht dije shkencore. Librat e autores, ashtu si disa libra të autorëve të tjerë (ndonëse janë pak), tani ballafaqohen me ardhjen e një realiteti të ri historiko-shoqëror, me ardhjen dhe rrugëtimin e pandalshëm të Demokracisë.

            Kjo periudhë (e tretë) është pothuajse e ‘paprekur’ nga kritika e studimet tona letrare.  Lënda krijuese e ofruar nga autorja kërkon optikë të re leximi e studimi. Mendojmë se autorja nis ta ndërtojë profilin e saj përmes dy opuseve: a) krijimtarisë së mirëfilltë  b) krijimtarisë që përfshin ripunime, përshtatje e përpunime të veprave të ndryshme të botuar nëpër vite.

Në grupin e parë hyjnë: “Përrallëzat e shkronjave”, “Lodërzat e alfabetit”, “Ora e Shibës”, Xhoi Toi”, “Sa shtëpi ka dielli?”, “101 gjëegjëza”, “Fluturo, kërce e rend” 1, 2; “Ariu dhe dy karriget” (fabula), “Pinguini Ping Ping Pi”, “Unë e di, gjeje ti”, etj. E përbashkëta e tyre është se motivi kryesor është përditshmëria e ndodhive dhe e ngjarjeve të fëmijëve e të kafshëve, shpendëve, insekteve, sa në mjedise reale aq dhe përrallore. Perceptimi i objekteve në largësi, onomatopetë e gjetura me mjeshtëri, shpirti lodërtar, përcjellja e informacionit shkencor dhe të  një fjalori të zgjedhur poetik, etj., etj., - janë disa nga veçoritë që flasin për një njohje të botës e të një psikologjie fëmijërore.

Në grupin e dytë hyjnë: “Bardhoshi, Xhepkoshi”[19], “Hedhin valle bletët”, Zogu Pup në shtëpinë prej xhami”, “Si e gjete folenë, moj dallëndyshe”, etj. Konstatimi i parë që përftojmë në këto vepra është se, shkrimtarja kthen kokën herë pas here, ndalet në vite dhe “bisedon” përsëri me ato vepra të botuara më parë. I sjell me një koncept e strukturë të re, ku ndjehet  në këto vepra është se, shkrimtarja kthen kokën herë pas here, ndalet në vite dhe “bisedon” përsëri me ato vepra të botuara më parë. Ndjehet  freskia e motivit dhe aktualiteti i kohës. Theksojmë se, bashkëkohësia është pjesë e personalitetit krijues të Adelinës.

Me këto vepra, autorja sikur shlyen një detyrim ndaj ndërgjegjes së saj artistike e lexuesit të saj, njëkohësisht ridimensionon dhe fisnikëron figurën prej krijueseje me emër në letërsinë shqipe për fëmijë.

Opusi përrallor  

     Opusin përrallor të shkrimtares e shoqëron një botë mrekulli-madhe fantazie, ashtu siç e ka në të vërtetë, në palcën e saj përralla si gjini e moçme krijuese, që nuk është gjë tjetër veçse produkt i mençurisë, zgjuarsisë e urtësisë popullore. Kështu, në përrallat e Adelina R. Mamaqit gjejmë thesarin e artë njerëzor, triumfin e së mirës ndaj së keqes, rrugën drejt virtytit, gjejmë të pasqyruar doke, zakone, dukuri shkencore, etj., etj., të shpërfaqura si motive e si subjekte, herë të realizuara në përralla të mirëfillta e herë  në përralla të mbështetura mbi modele popullore. Rrafshi mbi të cilën vendosen personazhet dhe mjediset ku ata veprojnë, flasin se: “..., krijimtarinë letrare të Adelina Mamaqit e karakterizo-n (-jnë) ... imagjinata e bujshme e autores për të bërë shpirtëzimin e gjallesave dhe sendeve, krejt me qëllim zhvillimi të imagjinatës së fëmijëve dhe gërshetimit të saj me realitetin ekzistues.” [20]

      Marrëdhënia autore - personazh

Një dukuri që spikat në krijimtarinë e poetes Mamaqi është marrëdhënia autore – personazh, një marrëdhënie që rrezaton ngjyrë, ngrohtësi e dritë. Prania është jo vetëm te përralla, por edhe te poezia, gjini që autorja e lëvron po me aq dashuri sa edhe përrallën. Kështu, në shumë vëllime me poezi, kjo marrëdhënie ka konfiguracionin e saj, larg përsëritjes së njëllojtë. Për ilustrim, po sjellim një shembull nga libri “Vjershat e Majlindës”. Sipas studiuesit Astrit Bishqemi: “Në qendër të çdo vjershe është vënë i njëjti personazh, vogëlushja Majlindë. ... Rrëfimi është në vetën e parë. Çdo fëmijë mund ta vërë emrin e vet në vjershë dhe, në vend që të thotë Jam Majlinda vogëlushe / a nuk ngjaj si lule fushe?, të deklamojë: Jam Albana... kështu lexuesja bëhet vetë heroinë e librit dhe kjo ia ndez më tepër fantazinë.”[21] Ndërsa poeti Odhise K. Grillo për këtë dukuri thotë: “Ajo (Majlindja, - shënimi im Xh. B.) vepron vetë nga një vjershë në tjetrën, apo tregon për ato që ka parë e ka dëgjuar. Kjo i jep vëllimit tiparet e një poeme të ndarë në shumë pjesë,  në mënyrë që fëmijët ta lexojnë e përvetësojnë më lehtë.[22]

            Kjo mënyrë paraqitjeje, pra, protagonizmi i personazhit, duke lënë shenjë në çdo poezi si pjesëmarrës a i nënkuptuar, mendojmë se autores i është kthyer në një veçori të krijimtarisë së saj. Por nga libri në libër ka sjellë larmi dhe këndvështrime interesante. Përmendim gjatë ecurisë së krijimtarinë së autores, librat: Goni trazovaçin, - siç thotë poeti Agim Deva: “Unë botës ia prish qetësinë”, Xhoin-Toin, etj.

Marrëdhënia e autores me këta personazhe që vë në qendër të librave shkon deri në adhurim. Autorja shqetësohet, loton, dëshpërohet, zhgënjehet, beson, qesh, buzëqesh, lodron, ëndërron dhe gëzohet me personazhin; drithërohet dhe emocionohet si ai! Sepse personazhin e ka të shtrenjtë. E rrëfen bukur atë, e skalit, po aq sa krijimin e saj në tërësi.

Personazhi i falë botën e tij autores, atë botë që falë frymëzimit e krijoi më parë autorja,  se: “Autorët janë porsi aktorët; ne hyjmë nën lëkurët e personazheve tona, për të jetuar jetët e tyre...” [23] E, duke ndjekur udhën e personazhit, ku e kërkoi, ku e gjeti dhe si e krijoi atë, autorja shprehet kështu: “Pak nga pak, m’u bë diçka e natyrshme që, nëpërmjet disa fëmijëve të lidhem me të gjithë vogëlushët, të përpiqem të komunikoj me ta dhe, midis tyre, të gjej edhe motivet e personazhet. “Goni trazovaçin”, për shembull, e gjeta pak te djali im, që atëherë ishte më i vogël se Goni, pak te një djalë i pallatit, që ishte më i madh se Goni, pak te një djalë çamarrok, që kalonte rrugës, dhe, kësisoj, lexuesit e vegjël njohën një Gon që mund t’u ngjante disi edhe vetë atyre.”

Libri “Xhoi – Toi”[24] paraqitet që në koncept i ndërtuar në mënyrë lodërtare. Vetë fjala TOI, në anglisht, do të thotë lodër. Kjo lojë si koncept e bërthamë nuk mbetet vetëm te ky libër, por gjurmët e kësaj natyre i gjejmë edhe në botimet e fundit në këtë gjini të autores, si te “Sa shtëpi ka dielli?” e “Pinguini Ping Ping Pi”, ndonëse këto libra i përkasin një grup moshe më të rritur. Pra, në këto poezi me këtë status, elementi lodërtar zë një hapësirë të konsiderueshme. Por autorja duke i qëndruar besnike kësaj natyrë-poezie, edhe prozës (përrallës) herë pas here nuk harron t’i fal “pjesë”, “sythe”, “gjethe” e “pjesëza” lirizmi. Na vijnë në mendje shumë fragmente në veprat: “Si e gjete folenë, moj dallëndyshe” e “Zogu Pup në shtëpinë prej xhami”, dhe na ngjan sikur po lexojmë poezitë e autores.

Xhoi – Toi, realiteti dhe fëmijëria

            Po kthehemi përsëri te libri “Xhoi – Toi”. Tematika e poezive paraqitet me një fytyrë të re, me larmi motivesh e rrezatim fantazie, me një fjalor interesant e komunikim dashurie, me një qiell ëndrrash e bëmash të natyrshme e të përligjura. “Xhoi – Toi si personazh i bashkon të gjitha vjershat. Vizatohet me realizëm e besueshmëri në një realitet që enkas e krijon mosha dhe fantazia e saj, por që më parë, të mos harrojmë, e ka “prekur” pena dhe talenti i shkrimtares Mamaqi. “Prekja” ka krijuar një  realiteti të magjishëm, sepse i magjishëm është dhe personazhi i krijuar. Në këtë vështrim është e pamundur të mos ndjesh mall për fëmijërinë tënde, është e pamundur të mos thuash me nostalgji: “Ah, sikur të bëhesha edhe një herë i vogël!” Në fund të fundit, pse të mos kujtojmë edhe fëmijërinë e autores. Mos vallë fëmijëria aktuale e Xhoi-sit i ka sjellë gjyshes fëmijërinë e saj apo dukuri të kësaj fëmijërie?.. Gjithsesi mendoj që këto dy fëmijëri diku “takohen”, jo rastësisht, por si përligjje e si vazhdimësi organike e qëndrueshmërie të trungut familjar. Ndaj, me të drejtë thuhet se: “ Vargjet e Adelinës të vetmen qetësi shpirtërore e kanë kthimin në fëmijëri të vetë poetes... Zëri i saj është një zë i veçantë i një krijuese e zhytur emocionalisht në kohën e fëmijërisë, arti i së cilës në fakt është një shprehje emocionale e pamjeve të përditshme nga bota e fëmijëve.”[25]

            Realiteti artistik që përftojmë nga prania e tij në këtë vepër është larg përsëritjes së librave të mëparshëm të poetes. Në këtë larmi autorja shpalos si gjithnjë fuqishëm personalitetin e saj artistik. Për këto raporte: realitet artistik - shkrimtar, studiuesi nga Kosova Faik Shkodra shprehet: “Adelina Mamaqi i fali letërsisë për fëmijë vepra të vlefshme dhe shumë të dobishme. S’ka dyshim se ajo është krijuese që me kohë ka kuptuar rregullat dhe ligjësitë, të cilat do të duhej të respektoheshin në procesin e krijimtarisë letrare. Me fjalë të tjera, ajo shkruan për probleme, për çështje, për dukuri e gjësende, që objektivisht i përgjigjen botës dhe kërshërisë së fëmijës.”  [26]

“Xhoi – Toi” është një personazh që të lë mbresë. Siç të lënë mbresë edhe plot poezi për gjetje të befasishme brenda fabulës së krijuar, për detajet interesante me të cilët operon, krijimin e një mjedisi floreal. Përmendim poezitë: “Xhoi – Toi”, “Kush ta fali emrin?”, “Yll, o yll i vogël!”, “Xhoi do një... vjershë”, “Tri pyetjet Xhoisit”, “Kjo lule dhe ti”, “Pyet, pyet... mos pusho!”, “Tring.. tring... telefoni!..”, “Xhois flet me Shibën”, “Nina – nana...”, “Xhoisin e uron pranvera”, etj. I përmenda këto poezi, ashtu siç do përmendja edhe të tjera, për të pohuar një tipar tjetër të autores, atë të origjinalitetit. Dhe origjinaliteti i Adelinës sikur përkon me një përcaktueshmëri të tillë, se: “Çdo krijues ka përpara realitetin, të cilin jo vetëm e sheh, por edhe e jeton, pasi ai vetë është pjesëmarrës aktiv në transformimin e tij. Nga ky realitet ai merr temat, subjektet, brumin jetësor, të cilin do t’ia japë lexuesit artistikisht. Nga syri me të cilin e shikon këtë realitet, nga ajo që zgjedh dhe veçanërisht nga mënyra si ua transmeton lexuesve varet shumë origjinaliteti i krijuesit.

Kjo autore e shikon realitetin me syrin e të vegjëlve, ashtu siç e shikojnë fëmijët, dhe kjo është një nisje e mirë për të qenë origjinal.” [27]

Xhoisi, në këtë libër, ka universin e saj. Shëtit së bashku me lojën e saj (realizim i produktit të imagjinatës), lojë që i fal gëzim, buzëqeshje e lumturi, kureshtje dhe e zgjon të bëjë pyetje nga më të çuditshmet. Kjo e bën kumtin poetik të komunikimit të figurshëm, me ngarkesë emocionale e me ngjyresë figurative. Kjo ndodh, sepse: “... poetesha, më tepër se çdo figurë tjetër parapëlqen metaforën, e cila jo vetëm freskon kuptimin e përgjithshëm të vjershës, por edhe e thellon atë duke nxitur te fëmijët fantazinë për të zbërthyer domethënien e vërtetë të figurës. Vizionet poetike dhe përfytyrimet që lindin krijojnë imazhe të qarta poetike, konkrete dhe të sakta, zgjojnë efekte me forcë të madhe psikologjike dhe emocionale mbi ndërgjegjen e lexuesit të vogël.” [28]

Një tipar tjetër i krijimtarisë së autores, është edhe ai i shkrirjes së natyrës poetike mes shpirtit të shkrimtares dhe shpirtit të  personazhit. Ndërsa, po ta shohim në planin njerëzor, ka bërë që “biseda” poetike mes autores dhe Xhois-it, pra, mes gjyshes dhe mbesës të jetë në një ndërprerje rrafshesh: ku intimja, shoqërorja, socialja etj., shquhet për një kod etik e mbresëlënës, për një komunikim aq të dëshiruar edukativ, për një fjalor edukativ, për një fjalor të pasur prej përralle, ku mbizotëron e magjishmja dhe e mrekullishmja.

“Jeta” e Xhois-it jetohet përmes dy realiteteve. Realiteti i parë është ai i mjedisit lodërtar, (ku njohja fillon nga e afërta dhe “udhëton” te më e largëta). Realiteti i dytë është ai i  mjedisit jetësor (ku njohja fillon përmes marrëdhënieve me prindërit). Në këtë njohje jetike për Xhois-in, shohim veprimet e saj “më të kontrolluara”, elementet e para të formimit të karakterit, pëlqimet e mospëlqimet e saj, veprimet e sinqerta dhe të pafajshme, botën lodërtare, e cila krijohet e ndërtohet nga bota e fantazisë së saj, etj. Për ilustrim po nënvizojmë vargjet: ... jam gaz e zemër, e bukur si barbi, jetë e nënës, dritë e diellit, nur i hënës, etj. ...), në mjedisin imitues e onomatopeik (kujtojmë poezitë: “Pllash e Pllush!” e “Bubi, Bubi!”, “Xhois flet me Shibën”, “Kukull, moj Edlirë!”), në mjedisin njohës e dituror ( mendojmë që hyjnë poezitë: “Tri pyetjet Xhoisit”, “Pyet, pyet... mos pusho!”).

Të tilla modele, ku në qendër të veprës është personazhi kryesor, gjejmë si në letërsinë shqiptare për fëmijë ashtu edhe në letërsinë botërore për fëmijë. Mjafton të kujtojmë serialin e Veshkaushit të O. Grillos, Çufon e G. Bushakës, Çapaçulin e D. Bubanit, Çaçon e S. Haskos, etj., etj., ; për të vazhduar me Pipin çorapegjatën e A. Lindgren, Guliverin e Xh. Suift, Pinokun e K. Kolodit, Çipolinon e Xh. Rodarit, Lizën... e L. Kerollit, Nils Holgersonin e S. Lagerlëft, Piter Panin e Xh. Barrit, Bambin e F. Salten, Tom Sojerin e Hak Finin të M. Tueinit, “Dhomën e vogël të librave” të Elenër Farxhon, serinë e librave të bazuara në karaktere të veçanta të vizatuara për grupe të ndryshme  moshash të Enid Mary Blyton, “Ninën...” e Moony Ëitcher etj., etj.; për të vazhduar me personazhe të tillë proverbialë, si: Rosaku i shëmtuar, Kësulkuqja, Borëbardha, Hirushja, Gishtoja, Bukuroshja e fjetur, Maçoku me çizme, Xho Llolli, Lota etj., etj.; për të arritur deri te “Enciklopedia” Harry Potter i J. K. Roëling, një personazh popullor, që ka pushtuar mendjet dhe zemrat e fëmijëve të të gjithë kontinenteve.

Libra të tillë, me personazhe të tillë, që i përmenda më lart, për vlerat që kanë mbartur i kanë kapërcyer kohërat. Në këtë të vërtetë – emblemë është letërsia e vërtetë. Bëmat, aventurat, historitë e fantazitë e tyre të rrëfyera mjeshtërisht, jetojnë tok me emrin e autorëve që u dhanë jetë personazheve, të cilët në rrjedhën e tyre letrare u bënë “pronë” e sa e sa brezave..., janë “pronë” e së tashmes, gjithashtu janë “pronë” e së Ardhmes.

Në shtegtimin e tyre këto libra kanë edhe një veçori shumë të rëndësishme se, ato nuk lidhen vetëm me fëmijërinë e atyre njerëzve që ishin lexuesit e parë, por ajo transmetohet, mbetet “e gjallë dhe aktuale” edhe tek fëmijëria e fëmijëve, me po atë interesim, magji e kureshtje. I  parë në konceptin e kohës dhe të hapësirës, këto problematika, siç është në këtë rast për letërsinë e vërtetë, mbetet motiv i përhershëm: se interesat për librin nuk duhet të flenë, por duhet të jenë gjithnjë zgjuar kur është fjala për kulturën dhe ardhmërinë e brezave. Se librat e vërtetë nuk njohin plakje e flakje, ata ruajnë të fshehtat e misteret, që në të vërtetë të parët i dinë poetët dhe shkrimtarët, por kur bien në duart e lexuesit, përmblidhen në një emërues të përbashkët: Këto libra lexohen me dëshirë, ëndje e kërshëri..., lexohen në çdo kohë, nuk i fshihen kohës, komunikojnë me kohën, komunikojnë me ardhmërinë e saj.

Mendojmë se këtë fat ka edhe libri me poezi “Xhoi – Toi” i shkrimtares Adelina R. Mamaqi. Fati i personazhit Xhois nuk harrohet lehtë. Siç thotë autorja: “...shtëpinë e mbush plot dritë!”... dhe vazhdon më tej: “Ti je jetë, / Je më shumë se ne vetë!”  

Në afro pesë dekada, autorja Adelina R. Mamaqi krijoi raporte të ngushta me veprat që shkroi deri tani, raporte që krijon natyrshëm shkrimtari me letërsinë që shkruan, konkretisht për autoren, është letërsia për fëmijë e të rinj. Ajo derdhi frymëzimin e saj. Në këtë frymëzim, përcaktoi poetikën e saj, që rrezaton nga libri në libër. Dhe nga libri në libër, ndiejmë dhe atë pyetje që në vetvete është e zakonshme, por për një poete me një potencë të tillë poetike, është gjithnjë udhërrëfyese: “Ç’do të thotë të shkruash për fëmijë?” Dhe poetja që ka falur jetën për këtë letërsi, përgjigjet: “Të shkruash për fëmijë do të thotë së pari të kesh një talent të spikatur. Letërsia për fëmijë është pjesë integrale e letërsisë së një kombi dhe shkrimtarët që e lëvrojnë, pa diferencim, janë shkrimtarët e atij kombi. ... ... letërsia për fëmijë është një lule delikate, si vetë lexuesit e saj.”[29]

Gjatë leximit të tekstit që na ofron shkrimtarja Adelina R. Mamaqi dhe qasjes së herë pas hershme ndaj tij, mësojmë se, librat që ajo krijon, përmes mesazheve që përcjellë, për të janë dhe u ngjajnë dritareve të shpirtit; të cilat janë shkruar për t’i prirë lumturisë së vërtetë të fëmijëve, të ardhmes së tyre. Ja, se çfarë na thotë autorja: “Me dritare i bëjmë shtëpitë / Të kenë ajër e diell e dritë // Po një libër i bukur me fletë, / A e di, vogëlush, ç’mund të ketë? // Ai ka mbi njëmijë dritare, / Të shikosh gjithë botën e madhe![30]

Lënda krijuese e deritanishme e ofruar nga shkrimtarja Mamaqi e shquan një kod magjik, kod që shenjon: ngrohtësi, çiltërsi, ngjyra, ëndrra të pafund që i ka vetë bota dhe jeta e fëmijëve (edhe lexuesi i saj). Po rikujtoj dy vepra të hershme nga krijimtaria e autores, për të cilat kritika letrare ka thënë: “ Një fantazi të pasur e tërë veprim sjellin veprat poetike të Adelina Mamaqit “Orizi i milingonave” e sidomos “Goni Trazovaçi”. [31] Duke vërejtur në kohë dhe në hapësirë librat që më pas botoi Adelina, gjatë studimit tonë kemi vërejtur se këto dy parametra jo vetëm që nuk kanë humbur në rrjedhën e procesit krijues letrar, por kanë ardhur duke u forcuar dhe marrë ndjesi e përjetime  interesante; sepse çdo krijimi Adelina i jep një këndvështrim befasues. Befasimi është i lidhur me natyrën e saj poetike, të cilën e shpalos përmes një dialog përrallor, si te kjo vjershë që po citojmë: “Xhois, e vogla, porsi lulet, / Vjen pranë meje, do të ulet. // Cicëron si dallëndyshe: / - A ke zemër ti, moj gjyshe? // -Zemra ime, kam posi, / - A të ulem e të rri? // Xhois ulet, buzëqesh: / - Gjyshe, thuajmë një vjershë! // - Zemër, sa të duash ti, / Gjithë librin tim të ri! [32]

Koha e personazhit

 Në marrëdhënien e saj, autorja i vë rëndësi lëvizjes dhe kohës së personazhit. Për shembull: si jeton ai, dhe si jeton koha e tij. Mendojmë se është më shumë se një marrëdhënie. Është kredo e shkrimtares. Këtë e gjejmë në rrëfimin përrallor të procesit krijues të saj. Si model po marrin përsëri figurën e Xhois-it. Nëpërmjet kësaj marrëdhënieje çdo vjershë bëhet e afërt dhe e thjeshtë. Autorja rrëfen për personazhin. Zgjedh fjalë, shprehje, situata; ofron struktura dhe detaje me ngjyresa sa më figurative, të cilat brenda një konteksti të caktuar përcjellin mesazhin e vjershës. Kjo është dhe arsyeja që, në krijimtarinë poetike të shkrimtares zë vend të dukshëm edhe sistemi figurativ, si: metaforat, epitet, krahasimet, simbolet, anaforat, enumeracioni etj.

Gjithashtu, në këtë marrëdhënie, përveç lëvizjes dhe kohës së personazhit, autorja kujdeset në mënyrë të veçantë në zgjedhjen e një gjuhe figurative që vihen në funksion të saj. I  beson personazhit! Kjo është arsyeja se autorja i takon asaj aradhe poetësh që gjuhën metaforike në vjershë e kanë njëherësh element parësor të kumtimit artistik dhe marrëdhënie bazale komunikimi me lexuesin e vogël.

Në një vjershë si kjo, sistemi figurativ është i “përhapur” në tërë strukturën e poezisë, por ruan edhe një shpirtëzim (metaforë) të dyfishtë (në formë inversi): një fëmijë-lule, një lule-fëmijë.

“Kjo lule ka çelur që të jetojë / Ashtu si ti. / Kjo lule pret të rritet, / Si pret dhe ti. // Kjo lule i gëzohet diellit, / Si i gëzohesh ti. / Kjo lule i përkëdhelet puhizës, / Si prindërve ti. // Kjo lule ka dëshirë të jetojë, / Se, jetë ka si ti. / Oh!.. Po e këpute, / Ti, / Nuk je më ti!”  [33]

Raporti shkrimtar - lexues

Adelina R. Mamaqi i takon atij grupi shkrimtarësh që “bisedojnë” brenda tekstit ekzistues. Për rrjedhojë, raporti shkrimtar – lexues, ka vlerën e jetëgjatësisë në hapësirat librore, ku “lëviz” pareshtur loja, plot fantazi e magjike, e cila: “..., në fakt, përbën veprimtarinë më të dendur e më kënaqësi-prurëse të fëmijës.” [34] dhe “... fëmija arrin të vendosë fare mirë një vijë dalluese mes kësaj botësie ( dhe është fjala për krijimin e botës përmes lojërave të tij, - nënvizimi im, - Xh. B.) dhe realitetit, dhe argëtohet duke i ndërlikuar objektet dhe situatat e imagjinatës së tij me objektet e prekshme dhe të dukshme të realitetit.” [35]

Pikërisht për këtë problem, pra për lojën, m’u kujtua një shkrim i poetit dhe studiuesit Hasan Hasani. Teksa fliste për poetin e talentuar të letrave shqipe për fëmijë Agim Deva, në mes të tjerave thoshte: “Duke marrë të shumtën e herave lojën si objekt frymëzimi, ky krijues ka arritur që krijimtaria e tij poetike të bëhet një lektyrë e këndshme, e kërkuar, e domosdoshme për të vegjlit.” [36] Më lejoni të heq një paralele dhe ta “transferoj” thënien e studiuesit Hasani edhe për krijimtarinë e Adelina R. Mamaqit, e cila e mbart të njëjtin tipar të qenësishëm brenda krijimtarisë së saj.

Në tavolinën time të punës dhe në bibliotekën personale kam gjithë librat e poetes Adelina R. Mamaqi, ashtu si të shumë krijuesve të tjerë të letërsisë për fëmijë. Arsyeja është e thjeshtë. Zgjidhjen e ka dhënë Federico Moccia, kur thotë: “E gjej veten në faqet e shkrimtarëve që dua, ...”. [37]

            I shikoj. Më shikojnë. U flas. Më flasin.

Dua të kujtoj edhe një dukuri tjetër të krijimtarisë poetike të Adelinës. Shumë poezi të saj kanë në thelb embrione përrallash. Shumë poezi janë vetë përralla. Sepse bujaria dhe lavdia e përrallës kanë dhe fshehin universin e një bote mrekulli-madhe të fantazisë së saj. Shumë urtësi janë thënë për këtë gjini të moçme.  Për shembull Mitrushi i Madh shprehet kështu: “Ne të gjithë e thithim, të magjepsur, në vegjëli, që në djep ose sapo të  ngritur nga djepi, e dëgjojmë me ëndje të madhe në mituri e në të ri dhe e shijojmë rishtas e rishtas, me mall, në moshë të thyer dhe në pleqëri.” [38]

Kjo është arsyeja që shumë poezi të Adelinës ngjajnë si piktura me fabula përrallash, ku spikat natyrshëm karakteri figurativ që është në natyrën e poezisë së autores. S’mund të kuptohet pa të. Në të kundërt nuk mund të flasim më për ngjyrë, dritë e emocion, që gjithashtu janë  karakteristika të poezisë së Adelinës, e krijimtarisë së saj që “... përvijohet në afinitetin e saj për të poetizuar e rrëfyer fenomene, ngjarje e situata të ndryshme që i vrojton, i zbulon dhe portretizon në çaste të caktuara frymëzimi.” [39]

            Po sjellim një fragment poezie që ngjan herë si akuarel e herë si magji përralle:

            “Diellin e mbuloi reja

            Me çarçaf të madh te koka.

            Zogjtë struken te foleja

            Edhe kafshëzat te strofka.

            ........................................
            ........................................
            Flenë fluturat mbi lulet,

            Flenë drurët nëpër pyje.

            Hëna i mbështolli supet

            Me tantellëzën plot yje. [40]

            .....................................
            .....................................

            Përveç karakterit figurativ, poezia e Adelinës shikohet dhe perceptohet edhe në këto drejtime:  *te thjeshtësia, *te ndjenja e humorit dhe optimizmi, *te karakteri pyetës. Kurse studiuesi Hasan Ulqini spikatjen e vlerave të krijimtarisë së autores e shikon edhe: “... në mënyrë të veçantë (te) humori i lehtë (kujtoni “Goni trazovaçi”) në të cilin me aq pasion dhe dashuri përshkruhet bota e bukur e fëmijës, gjallëria dhe optimizmi i tij. Një vazhdim i tillë në ngjitje, gjejmë edhe tek libri “Bregu i kaltër”. [41]

            Lidhja autore – lexues ndeshet edhe në ato vjersha, ku trajtesat artistike janë në formë pyetjeje. Me të drejtë studiuesi Hasan Ulqini, thotë: “... Po mbi të gjitha fëmijën e karakterizojnë pyetjen që bën. Ai duke hyrë në jetë me hap të sigurt për ta njohur atë, vazhdimisht pyet.  ... Adelina Mamaqi e njeh këtë natyrë të fëmijës... Tek Adelina Mamaqi, fëmijët kanë gjetur poeten e dashur dhe të mirë. Ata i pëlqejnë me dëshirë vjershat e saj, gjejnë botën e tyre (ajo është plot poezi).”[42]

            Shembujt që kemi qëmtuar në disa libra të kësaj autoreje, sjellin një mozaik të tillë:

            Nga libri: “Mësoi Adi shkronjën A”

-          Kush është pranvera? (f.18)

-          Pse qeshte soba? (f.26)

Nga libri: Kaltëroshi, tekanjozi”

-          A lundrojnë varkat në rërë? (f.10)

-          Kush nuk di as “Hesht!”, as “Mos!”? (f.13)

-          Kush troket te dera? (f.22)

Nga libri: “Si thoni ju?”

-          Ç’faj ka skuadra jonë? (f.9)

-          Si thoni ju? (f.19)

-          Ç’bën kështu ti, moj Tanushë? (f.24)

Nga libri: “Pinguini Ping Ping Pi”

-          Si u lind Ping Pingu? (f.15)

-          Vogëlush, e di përse? (f.21)

-          Si të ngjitemi në re? (f.24)

Po të shohim natyrën e pyetjeve, do t’i gruponim në këtë mënyrë:

-          Pyetje që formulohen dhe zënë vend, si: titull libri, titull poezie, brenda vargut poezisë, apo si përmbyllje e poezisë.

-          Pyetje kurreshtare.

-          Pyetje humoristike.

-          Pyetje nxitëse.

-          Pyetje formuese.

-          Pyetje njohëse.

-          Pyetje dialoguese.

-          Pyetje konkluduese.

            Bëj përpjekjeve të bëj një përcaktim përfundimtar për vlerat e krijimtarisë së shkrimtares Adelina R. Mamaqi. Çuditërisht, shkrimtarët janë përsëri ato, që të parët më vijnë në ndihmë. Kujtoj një thënie të Mitrushit Madh: “Autori i përrallave është shkrimtari më i madh dhe më i talentuar i gjithë kohërave, ...”.

            Gjithashtu bëj përpjekje të di se çfarë reflekton në krijimtarinë e autores Adelina R. Mamaqi? Si përgjigje, po i referohem shkrimtarit, editorit dhe gazetarit Ramiz Kelmendit: “Kjo poeteshë e madhe ka një shpirt të pasur me një imagjinatë të papërshkrueshme, ku aq bukur i ka ilustruar veprat e saj, të cilat të fusin thellë në ngjarje dhe të bënë të ndihesh si të jesh në mesin e personazheve të saj. Kjo poete gjeti fjalët më të mirat për t’i thurur në veprat e saj. Gjeti fjalët më të bukura për fatosat (fëmijët, - nënvizimi im Xh. B.) tanë, ku i dha jetë dhe gëzim botës fëminore. [43]

“Shkruaj që të lexohem, ...” , - do të thoshte Anne Rice. [44] Këtë të vërtetë në poetikën e Adelina R. Mamaqit, e gjejmë të mishëruar në këtë poezi[45], të cilën dëshirojmë t’ia bëjmë të njohur edhe lexuesit, në mbyllje të këtij studimi:

.........................................................
Dhe pres një stinë, që ende s’ka ardhur,

Ku dielli i perëndimit të shkëndisë,

E të ma ngrohë zemërzën e mardhur,

Një xixëllim, një yll i dashurisë.

Pa jeta vjen e më afrohet pranë,

Më thotë: “Jeto, jeto për të dhe ca!

I thuaj fjalët që ende s’u thanë.

Dhuroji dashuritë e mëdha!”

Jetoj për të, me gjithë qenien time,

Mbështetur si i verbëri te ai!..

Një dashuri, që kurrë s’më dha zhgënjime,

Dhe s’më braktisi ende gjer tani!..

           

                                    Milano, 1999 

---

[1] Mamaqi, R. Adelina. : “Një mjelmë nga vitet”, poezi, Shtëpia Botuese Libri Shkollor, Prishtinë, 2003; poezia titullohet: “Me emrin tënd çupat i pagëzuam…”. Kjo poezi i kushtohet Adelina Mamaqit dhe është shkruar nga poeti i shquar kosovar Agim Deva.

[2] Mamaqi, Adelina. : “Ëndrra vashërie”, poezi, Naim Frashëri, Tiranë, 1963; Prishtinë, 1969.

[3] Çadri, Prof. as. Dr. Ramazan: Lindja dhe formimi i Letërsisë shqipe për fëmijë, Redona, Tiranë, 2009; 2. Formimi i letërsisë shqipe për fëmijë (vitet ’60), f. 169.

[4] Bloom, Harold.: Si dhe përse lexojmë, (përkthyer nga Albana Sala), Dudaj, Tiranë, 2008; pjesa: Prolog (Përse të lexojmë?), f.14.

[5] Mehmeti, Ramadan : Bekimi i gjurmëve, poezi, (zgjodhi dhe përgatiti) Anton Nikë Berisha, Rozafa, Prishtinë, 2008; parathënie: “Antiklimaksi poetik”, autori: Prend Buzhala, f. 8.

[6] Po aty., f.8.

[7] Po aty., f.8.

[8] Po aty., f.8.

[9] Po aty., f.8.

[10] Gazeta “LAJM” (Kosovë), 26.10.2009, shkrimi: “Adelina Mamaqi në Kosovë, pas 40 vjetëve”.

[11] Bishqemi, Astrit: Eja, ta lexojmë bashkë një vjershë! (poezi të komentuara), Erik, Tiranë, 2011; Një mulli fantastik që na gazmon, f. 116.

[12] Rama, Shukrije: Shpirti plot rubinë (studim, Vepra letrare e Adelina Mamaqit), Rozafa, Prishtinë, 2007.

[13] Nelaj, Milaim: Profile letrare (studime), OMSCA-1, Tiranë, 2008; shkrimi: Kopshti i bukur  i vjershave dhe përrallave të Adelina Mamaqit, f. 9-15.

[14] Mamaqi, R. Adelina: Një mjelmë nga vitet, poezi, Shtëpia Botuese Libri Shkollor, Prishtinë, 20003; poezia: Për veten time, f. 125.

[15] Moccia, Federico: “Kush jam...”, gaz. SHQIP, 22.10.2009.

[16] Mamaqi, R. Adelina: Një mjelmë nga vitet, poezi, Shtëpia Botuese Libri Shkollor, Prishtinë, 20003; poezia: Po   iki larg, f. 43.

[17] Po aty.

[18] Moccia, Federico: “Kush jam...”, gaz. SHQIP, 22.10.2009.

[19] Në veprën “Bardhoshi Xhepkoshi”, të bëjnë përshtypje funksioni dhe vlera e hiperbolës si figurë letrare e artistike. Humbet në një botë përrallore, ku loja dhe rrjedhat e veprimeve, ngjarjet dhe situatat janë të pa parashikuara, etj., etj.

Personazhi kryesor, Bardhoshi, pas përpunimit, ruan freskinë e motivit të realizuar në këtë poemë-përrallë. Poemës, mbase është e nevojshme t’i përmendim edhe një histori si kjo: “Në vitin 1966, Shtëpia Botonjëse “Naim Frashëri” (Tiranë) boton librin “Xhepi i madh” i S. Marshak (tregim në vargje për fëmijët e moshës parashkollore), përkthyer nga shkrimtarja Adelina Mamaqi. Edhe pse do të kalonin vite, shkrimtarja – përkthyese nuk do të shkëputej nga ky krijim dhe nga magjia krijuese e S. Marshakut. Kështu, në vitin 2007, pas 41 vjetësh, sipas idesë së S. Marshakut, Adelina R. Mamaqi boton librin “Bardhoshi Xhepkoshi”.”

        Po si paraqiten këto dy libra që i ndan  një kohë prej më se katër dekadash?

Modeli Marshak. Autori e ka trajtuar fabulën dhe subjektin pothuaj të njëjtësuar në zhanrin e tregimit në vargje. Është kujdesur, veçanërisht, për mënyrën e të rrëfyerit dhe  narracionin linear si vlerë e rëndësishme, themelore e subjektit. Në këtë vështrim autori S. Marshak i ka mbetur besnik konceptit të ndërtimit të një strukture, e cila mishërohet në një kompozicion klasik, traditë e krijimeve të tregimeve (në vargje) me subjekt.

Modeli Mamaqi. Autorja e ka trajtuar fabulën dhe subjektin pothuaj të njëjtësuar në një shtrat përrallor. Ndryshe nga S. Marshaku ka preferuar gjininë e përrallës. Një gjë të tillë e  vërejmë te aventurat e njëpasnjëshme brenda caqeve fëmijërore, që jepen e spikasin dukshëm përmes natyrës lodërtare. 

                Në poemën-përrallë, krahas Bardhoshit, i pandashëm me të, është dhe “shoku” i tij,  Xhepkoshi. Kjo marrëdhënie Bardhosh – Xhepkosh paraqitet në poemën-përrallë përmes situatave gazmore.

                Veçoria e parë e këtij krijimi është raporti që shkrimtarja ruan me fëmijën. Ai është personazh, lexues, por edhe personazh e lexues njëkohësisht. Si në të gjitha librat mëparshëm, edhe në këtë libër që po shqyrtojmë, komunikimi dhe dialogu shquhet për natyrshmëri, thjeshtësi, çiltërsi dhe gjuhë të pasur poetike.

                Veçoria e dytë që dallojmë në këtë krijim është se, edhe pse rrëfimi si ngjarje ka ngjyra e nuanca përrallore, nuk i mungon konkretësia dhe  informacioni artistik e edukativ.

Veçoria e tretë që përftojmë është se, në rrjedhat e historisë çudibërëse e në të papriturat e saj, Bardhoshi (personazhi real) është gjithnjë përballë Xhepit (personazhi ireal, i shpirtëzuar).  Në këtë përballje e “ballafaqim” artistik mes veseve e virtyteve, ata nuk mund të kuptohen pa njëri-tjetrin dhe, skenë pas skene, ndodhi pas ndodhie me gabimet, rrëmujën, ngatërresat, prapësitë, fantazitë, zhurmën, lëvizjet e shpenguara, etj., shpërfaqin tiparet, natyrën, mendësinë dhe psikologjinë fëmijërore.

Po si është parë personazhi i Xhepkoshit nga autorja Adelina R. Mamaqi?

- Për t’u bërë i besueshëm në marrëdhënie e në intrigë me Bardhoshin, ky personazh është shpirtëzuar.

- Shpesh Xhepkoshi paraqitet në pozita pritëse. Me zgjuarsinë e tij ai kupton të gjitha  veprimet, sjelljet e qëllimet e Bardhoshit, dhe për t’i zbuluar më tej, ai nuk refuzon asgjë të tij, pranon të bëhet “magazinë”, pranon edhe epitete e metafora, si këto: kosh, barkalec, etj.

- Paraqitja butaforike e Xhepkoshit zgjon perceptimin dhe kërshërinë te lexuesi i vogël, të cilët duan të mësojnë sa më parë ngjarjet që ndodhin nga “prapësitë” çudibërëse të Bardhoshit. 

Në përfundim theksojmë se, në hapësirat e këtij libri, loja ka rolin e saj dhe mbetet bërthama e poemës-përrallë “Bardhoshi Xhepkoshi”. Kjo poemë-përrallë u kujton herë pas here lexuesve të vegjël lodrat, ngjarjet, skenat ku pësimi bëhet mësim, fjalori i përdorur, etj., (përmes lodrës e përrallës) që ndodhen në kopshtin e Bardhoshit. “Bisedojnë” dhe “komunikojnë” me to. Si miq të ngushtë, krijojnë dhe realizojnë një “botë”  dhe “realitet” tjetër, sigurisht më të bukur e më madhështor se në realitetin e përditshëm, falë dëshirave e ëndrrave fëmijërore, që një ditë edhe këtij realiteti ku jetojnë e rriten t’i falin përrallën e moshës së tyre.

[20] Ibishi, Ibrahim: “Magjia e shkrimit dhe përjetimi i leximit”, Rozafa,  Prishtinë, 2008, f. 82.

[21] Bishqemi, Prof. As. Dr. Astrit: Histori e Letërsisë Shqiptare për fëmijë e të rinj, (Botim i tretë, i plotësuar dhe i përmirësuar), Dy Lindje dhe dy Perëndime, Tiranë, 2008, f. 202 (“Vjershat e Majlindës”, Naim Frashëri, Tiranë, 1978.)

[22] Grillo. Odhise: Vjersha të bukura për fëmijët, Drita, 10.02.1980.

[23] Olen, Yame: “Të shkruash me gaz”, përktheu Granit Zela, Drita, 13.11. 2005.

[24] Po të vërejmë me kujdes krijimtarinë (poezi e prozë) të autores Adelina R. Mamaqi, është e pamundur të mos “takohesh” me personazhe të shumtë, që parakalojnë në faqet e tekstit të saj. Sigurisht, personazhe të tjerë do të vijnë e do të pasurojnë librat e ardhshëm. Por them që, një personazh do të jetë më jetëgjatë se të tjerët. Ky do të jetë Xhoi-s. Me siguri, “njohja” me të, do të bëhet në “stacione të tjera poetike”: në subjekte e fabulave të reja, në situata e rrethana interesante e të jashtëzakonshme, në ndodhi e ngjarjeve të larmishme.

Libri “Xhoi-Toi” ka në përmbajtjen e tij 21 poezi. Dhe mund t’i grupojmë në këtë mënyrë: a) poezi që kanë marrëdhënie të drejtpërdrejtë me Xhoisin b) poezi që kanë marrëdhënie indirekt me Xhois-in. Gjithsesi, direkt apo indirekt, aspektet dhe dukuritë që na ofrojnë poezitë përmes problematikave të tyre, shpërfaqin botën, psikologjinë dhe realitetin që krijon personazhi që “lëviz” në hapësirat e librit. I themi këto, se në faqet e librit gjejmë disa struktura “bashkëbisedimi”, që janë ndërtuar si modele vlerash për lexuesin e vogël dhe prindin e tij:

- Shenjat e komunikimit në mes (Autores (shpesh të gjyshes) dhe personazhit. Për shembull: “fort e dua”, “e kam zemër”, “zemër”, “e kam shpirt”, “jetë e nënës”, “Dritë e Diellit”, “nur i Hënës”, “... porsi lulet”, etj.

- Shenjat e komunikimit të Xhois-it me autoren, si për shembull: “Më zgjat doçkat”, “çuçurit”, “Se, jam gaz e dritë”, “Zilen, sa dëgjon: / Tring... tring! ... Menjëherë, / Babin e shikon, / Doçkat zgjat: “Më merr!”, etj.

- Shenjat e komunikimit të Xhois-it me mjedisin që e rrethon, si për shembull: “O arush, o ari”, “Yll, o yll i vogël”, “ Lepurush, dhe ti bëj nani”, “Fle me kukullën gusha-gushë...”, “Barbi zemra, edhe unë / Kur më lajnë me banjo shkumë, / Fare s’qaj e as bëj zhurmë!”, “Kukull, kukull, moj Edlirë, / Unë jam çupkëzë e mirë. / Sapo zgjohem në mëngjes / mamin, babin përshëndes.”Bubi, bubi, mos leh shumë, / se kam kukullën në gjumë...”

Nga njëra vjershë në tjetrën, shohim si zbulohet bota e Xhoisit, e cila “s’është lodër”, por është “e bukur si barbi” dhe  zbulohet përmes realitetit që ajo krijon, që nga marrëdhëniet e saj me ariun, yllin, lepurushin, kukullat, bubin, Shibën, lodrat... e gjer te telefoni, etj., etj. 

Xhoisi si personazh ka disa karakteristika që i zbulojmë vjershë pas vjershe te ky libër, si: *imagjinatën e saj shkon sa drejt çudisë, sa drejt befasisë, sa drejt paparashikueshmërisë... *ka intuitë të pagabuar *është e zhdërvjelltë dhe e lirë në realitetet që krijon duke i besuar imagjinatës së saj të pasur.

Si konkluzion: Çuditë e çudive, bëmat, lëvizjet dhe veprimet e Xhoisit reflektojnë fatin e personazhit në këtë hapësirë poetike, e thënë ndryshe në hapësirën jetësore. Dhe këtu duhet ta kërkojmë vizionin poetik të autores, vizion që shpesh nuk e ndeshim në veprat letrare të letërsisë për fëmijë e të rinj. Kështu që shkrimtarja nuk ka bën gjë tjetër, veçse shkruan një pjesë të jetës së saj si shkrimtare-gjyshe. Ndaj, me të drejtë është thënë jo vetëm për këtë libër, por për gjithë krijimtarinë e saj se: “Adelina... shpalosi botën poetike, dhe nëpërmjet kësaj bote të madhe ka bërë portretizimin dhe individualizimin e fëmijëve”.

[25] Rama, Shukrije: “Shpirti plot rubinë” (studim, Vepra letrare e Adelina Mamaqit), Rozafa, Prishtinë, 2007; (Kapitulli II – Poezia e fëmijërisë-), f. 30.

[26] Dr. Sc. Shkodra, Faik: Letërsia për fëmijë (nga fillimet deri sot), Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2002, shkrimi: “Vargje që botën dhe shpirtin e fëmijës e shprehin në përmasa më të gjera”, f. 354.

[27] Grillo, K. Odhise: Panoramë letrare 3 (Nëpër faqet e letërsisë sonë për fëmijë), TOENA, Tiranë, 2000; shkrimi: “Rruga e një poeteshe”, f. 103.

[28] Skëndaj, Bujar: “Figuracioni dhe detaji poetik i japin poezisë bukuri shprehjeje dhe mendim të thellë”, rev. “Nëntori”, nr. 4 / 1983, Tiranë, f. 61.

[29] Veizi, Leonard: Si i theu tabutë me vargje për dashurinë e para poete femër, gaz. Shekulli, 05.10.2013.

[30] Mamaqi, R. Adelina: Sa shtëpi ka dielli?, vjersha, Tiranë, 2008, Extra; poezia “Një libër i bukur”, f. 30.

[31] Gaçe, Bekim: “Zhvillimi dhe problemet e letërsisë për fëmijë (Nga raporti në Plenumin e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, mbajtur nga Bekim Gaçe), rev. “Nëntori”, Nr.2 / 1971.

[32] Mamaqi, R. Adelina: Xhoi – Toi, vjersha, Tiranë, 2005, Extra, poezia “Xhois do një... vjershë”, f. 6.

[33] Mamaqi, R. Adelina: Xhoi – Toi, vjersha, Tiranë, 2005, Extra, poezia “Kjo lule dhe ti”, f. 16.

[34] Freud, Sigmund: “Poeti dhe fantazimi”, faqe 162, (zgjodhi dhe përktheu Shpëtim Doda), rev. “Mehr Licht”, nr. 28. 07. 2006.

[35] Po aty, f. 163.

[36] Hasani, Hasan: Faqe libri (shënime letrare), FAIK KONICA, Prishtinë, 2007; shkrimi: “Kah poezia intelektuale për fëmijë”, f. 238.

[37] Moccia, Federico: “Kush jam…”, gaz. SHQIP, 22.10.2009.

[38]Pasko, Dhimitër (Mitrush Kuteli): Përralla të zgjedhura (I zgjodhi dhe i përktheu Dhimitër Pasko), Naim Frashëri, Tiranë, 1988; Parathënie – shkruar nga Dh. Pasko, f. 3).

[39] Ibishi, Ibrahim: Magjia e shkrimit dhe përjetimi i leximit, Rozafa, Prishtinë, 2008; f. 78.

[40] Mamaqi, R. Adelina: Xhoi – Toi, vjersha, Tiranë, 2005, Extra, poezia “Nina – Nana...”, f. 24.

[41] Ulqini, Hasan: “Duke lexuar librin “Bregu i kaltër” të Adelina Mamaqit”, gaz. “Zëri i rinisë”, 22. 09. 1973.

[42] Po aty.

[43] Këlmendi, Ramiz: Referat i mbajtur me rastin e 70-vjetorit të lindjes së shkrimtares Adelina Mamaqi dhe 50-vjetorit të krijimtarisë së saj, organizuar në Kosovë, dt. 26. 10. 2010; cituar gazetën “BOTA SOT”, dt. 27. 10. 2009, shkrimi: “70 vjet jetë – 50 vjet krijimtari letrare për Adelina Mamaqin”, autorja Xhevrije Sylejmani.

(Shkrimtari e publicisti Ramiz Këlmendi ka botuar në vitin 1969, dyzet vjet më parë në Kosovë, librin e më të parës poeteshë në letrat shqiptare, vëllimin poetik “Ëndrra vashërie” të Adelina Mamaqit).

[44] Rice, Anne: “Si shkruaj? Pse shkruaj?” (përktheu Granit Zela), gaz. “Drita”, 13. 11. 2005.

-) Dedja, Pandora: “Kujtesë” (studime, kritike letrare, mbresa), Uegen, Tiranë, 2006; shkrimi: “Bregu i kaltër”, f. 300.

[45] Mamaqi, R. Adelina: Një mjelmë nga vitet, poezi, Shtëpia Botuese Libri Shkollor, Prishtinë, 2003; poezia “Për artin”, f. 130.