Xhahid Bushati

         Sfidat letrare të fishtologut Tonin Çobani

                   -fragment i një studimi në proces-

Herë pas here kam shfaqur në shtypin e shkruar këndvështrimet e mia lidhur, por veçanërisht me studimet interesante dhe plot vlera të Tonin Çobanit. Por në fushën e letrave shqipe, deri tani, portreti i Tonin Çobanit shfaqet në dy plane: të prozatorit dhe të studiuesit. Nga pikëpamja përmbajtësore kemi te bëjmë me dy  raporte dhe me dy rrafshe. Veçantitë  dhe përqasjet ndërmjet tyre, aktualisht, ravijëzojnë portretin e tij sa artistik aq dhe shkencor. Duke lexuar tekstin e opusit të veprave të Tonin Çobanit, me theks anën ligjërimore që përmban teksti, mendoj që këto dy rrafshe  bashkëjetojnë në disa pika të caktuara, duke ruajtur veçoritë e gjinisë, zhanrit a të procesit studimor. Në rrjedhën e botimeve të veprave, si gjini, njëra mund të ketë përparësi ndaj tjetrës në një vit botimi a proces letrar të Toninit, por, t’i vështrosh me vëmendje, përsëri ato bashkëjetojnë në disa shqyrtime, si: në konceptim, në mënyrën e vëzhgimit e të rrëfimit, në peshën e fjalës, në ndërtimin e strukturave ligjërimore, në veçoritë stilistike etj. etj.

         Proza e Çobanit ka prirjen drejt tregimit të shkurtër, në ndërtime sintagmash me ngarkesa emocionale dhe ngjyra poetike, që në përzierjen e tyre kontrastojnë dukshëm. Fjalën e ka të menduar mirë dhe të shenjtë. I pëlqen qielli i meditimit dhe vizatimi i kujdesshëm i personazheve, personazhe që i merr nga jeta e që në komunikim me lexuesin i japin atij brumin e subjekteve që vijnë nga copëza jete. Parapëlqen fabulën klasike aq sa dhe absurdin e fabulës.

         Në vitet e fundit vërejmë se kanë përparësi studimet tek Tonin Çobani. Por të mos harrojmë se edhe në studimet në fjalë, ndjejmë veçoritë e ngjyrat e një tregimtari, ku reflektojnë dhe konvergojnë motivueshëm në hapësirat kohore disa nga shkrimtarët e traditës. Duke qenë i njohur, në rrjedhën e viteve, me tekstet studimore të Toninit, shpesh herë i kam bërë pyetje vetes: “Cilat janë sfidat e këtij studiuesi?” Ndriçimi i atyre krijuesve që ndriçuan traditën mbetet një sfidë. Mendoj, se më kryesorja është dritësimi i figurës së Fishtës. Koha më ka dhënë të drejtë që Tonin Çobanin e kam quajtur fishtolog. E tregojnë prurjet e tij shkencore e kualitative. Në librat e tij studimorë (përfshire edhe këtë të fundit “Gjergj Fishta dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit”), fishtologu Tonin Çobani herë pas here i është qasur dhe vazhdon t’i qaset figurës së Fishtës dhe problematikës që ofron vepra e tij madhore. Qasja nuk i ngjan një rituali të zakonshëm me një refren përsëritës, përkundrazi, autori Tonin Çobani rreket të ndriçojë copëza të reja të procesit krijues të shkrimtarit, shtresëzime të tekstit letrar, simbolika që kanë ngjallur diskutime, etj., e, që kritika letrare i ka kundruar shpesh herë zbehtë, në mënyrë anemike, nganjëherë edhe me keqdashje disa nga këto rrafshe. Duke zbuluar shkëlqime të reja, studiuesi Tonin Çobani sjell sprova drejt interpretimit të mëtejshëm të thellësisë së tekstit përmes thellësisë së fjalës. Një kumt të tillë fishtjan që ka marrë përsipër studiuesi Çobani, na bën të pohojmë se Tonin Çobani e ka një skedë, sigurisht të dallueshme dhe ndryshe nga studiuesit e tjerë. Fenomenet që trajton i njeh mirë, peshojnë realisht e qartësohen në marrëdhënie me kohën. Tezat shkencore që hidhen për shqyrtim zbërthejnë fenomenin dhe ruajnë elementin krahasimtar në marrëdhënie me bibliografinë shqyrtuese të mëparshme, çka i japin fenomenit universin e duhur. Fraza është e qartë, e saktë dhe me ngarkesë emocionale. Është larg formateve të atyre monografive që vuajnë nga inflacioni i mbingarkuar teknik i termave, që shpesh bëhen qëllim në vetvete dhe i shërbejnë erudicionit personal, por që humbasin marrëdhënien e komunikimit me lexuesin.

         Monografitë dhe esetë e botuara, duke shtuar dhe studimet: “Kërkime letrare”, “Miti dhe antimiti fishtjan”, “Paralele kulturore të një qyteti”, “Princi i përfolur Lekë Dukagjini”, “Variacione me fjalën komb”, krijojnë “një kreshtë malesh”, - siç thoshte poeti i mirënjohur Ndoc Gjetja, tani po shtoj dhe unë: krijojnë një opus të denjë përfaqësimi të studiuesit Tonin Çobani.

          

Xhahid Bushati,

Shkodër, nëntor, 2014