Xhahid
Bushati
-Ese,
në kujtim të poetit Frederik Reshpja-
Kam
filluar ta kujtoj më shpesh Frederikun ose Fredin, siç e thërrisnim për shkurt.
E kujtoj atë rrugicë që mban emrin e
patriotit Dedë Gjo’ Luli. Kam ardhur shumë herë e shumë herë vij... Ardhja ime
e parë ka qenë, kur isha gjimnazist.
Kjo rrugicë ka fiksuar në kujtesë,
ecjen e shpejtë, pa zhurmë, shpesh vetmitare të Fredit. Kjo ecje (si një gjurmë
poetike) mbarte në vetvete kontrastin e njohjes e të mosnjohjes për këtë njeri
me shtat të vogël e të mençur, e deri diku edhe indiferencën e banorëve për komshiun e tyre të moçëm. (Nuk e di pse
kjo frazë më kujtoi psikologjinë e mentalitetin e amullt, të mbylljes në vetvete,
të (mos)-‘matanë murit’, të shumë personazheve të tregimeve realiste e moderne
të E. Koliqit, për Shkodrën).
Bota
e tij sikur nuk përkonte me ‘botën’ e lagjes ku banonte. Planeti i tij poetik,
edhe pse shpesh i përjashtuar, amën e tij e kishte ‘Në këtë qytet’, ku Fredi me
përulësi dhe nderim kishte vënë shpirtin si një gur varri (muranë), lirikat si
dëshmi, përrallat si ëndrra magjiplote.
Kjo
rrugicë, shumë e shumë vite më parë kishte fiksuar ecjen e atdhetarit, poetit e
dramaturgut Hilë Mosi. Më pas, ecjen e piktorit e arkitektit Kolë Idromeno.
Rrugicë-muze! Rrugicë që mbarti e mbartë histori.
Në këtë rrugicë shëtiti fëmijëria e
Fredit, një fëmijëri e vështirë, me një përkujdesje mëmësie. Lulëzoi, ndoshta,
te ajo shega që e pati mbjellë shumë e shumë vite më parë Hilë Mosi për djalin
e tij të vdekur. Historia e tij, akti i tij na kujton motivin e dhimbshëm të
baladave të moçme, ku vdekja animizohet përmes një simboli dhe bëhet e gjallë.
(Fëmijëria mbeti një nga
kodet e poezisë së Fredit. Ajo botë plot ëndrra, për të cilën poeti trishtohej
e qante, vetmohej dhe ndiente mall,
është “vizatuar” përmes ngjyrave të trëndafilave, të pëllumbit, të lotit
e të harresës. Në kontekstin poetik simbolika e trëndafilit lë “shenjë” më
shumë. Po në këtë kontekst, në të shumtën e herës, humbet përftesa e elementit zbukurues, si kuptim i parë
etimologjik. Kemi rrjedha të tjera ngjyrimesh. Nga i gjithë cikli me poezi,
“rrënjën” e ruan ajo me titull: “Trëndafilat e fëmijërisë”. Veç shpirtëzimit të
fëmijërisë së autori, jetesa e saj bëhet e mundur në saje të lidhjes me
mitiken. Ato sjellin në mënyrë biblike një modelim përrallor, të cilën e gjejmë
si truall në krijimet dhe në kujtesën
popullore. Autori shkon më tej. E shenjtëron, duke pohuar: “Në fund të kopshtit
banonte mitologjia / në një Olimp prej trëndafilash.” Kjo figurë gjatë gjithë ciklit evidentohet në dy mënyra:
a) përdorimi i njëjësit për shumësin për t’i dhënë më shumë frymëmarrje dhe b)
përdorimi i shumësit për njëjësin për t’i dhënë konkretësi. Si në rastin e parë
ashtu edhe në rastin e dytë raportet e konkretes me abstrakten sjellin dhe
ruajnë imazhe e përfytyrime ireale. Spektri i krahasimeve, me objekt të vetëm
dhe në qendër trëndafilin, (që nga psherëtimat deri te drurët e vdekur) nuk
janë gjë tjetër veçse vibracione të gjendjes shpirtërore të Fredit. Në finale,
përvijojnë elementë të dukshëm të profilit të tij poetik. Në komunikimin
artistik, këtë gjendje emocionale, këto akuarele nga bota floreale, e ruajnë dhe e shprehin edhe faqe të tëra të
romanit “Zëri i largët i kasolles”. Një roman që është i dallueshëm në
letërsinë tonë shqipe për tiparet e një
proze poetike. Një roman që kritika letrare pati shumë ngurrime dhe nuk ishte
aspak entuziaste në gjykimet e saj. Zakonisht kështu ndodh me të tilla dogma, të
cilat në mënyrë diktatoriale i krijoi metoda e realizmit socialist.
Nuk
gaboj po të them se poezia e Fredit lulëzoi së pari te ai gjelbërim spontan që
shfaqej në oborrin e tij, gjelbërim që i ngjante një mrekullie. Kjo mrekulli i
ngjante një pikture surreale, veçanërisht netëve kur hëna hidhte rrezet e saj
lodërtare. Kjo mrekulli kishte “çelur” edhe në shpirtin e Fredit dhe ruhej po e
tillë në lirizmin e poezisë së tij. Lulëzoi edhe te ato trëndafila, që u bënë
metafora ëndrrash e dhembjesh. Çelën, lulëzuan e kurrë s’u thanë në vetminë
poetike të Fredit.
(Veçanërisht, vitet e fundit, në konceptin filozofik e poetik të
krijuesit Frederik Reshpja, metafora e VETMISË u bë domethënëse dhe e dukshme,
gjalluese, ripërtëritëse (në konceptin e lajtmotivit) në krijimtarinë e tij.
Shpërfaqja e tij e plotë u duk në vëllimin e fundit poetik “Në vetmi”( botim,
2005), vëllim që i ngjan një testamenti lamtumire, një guri të çmuar e të rrallë në fondin e
lirikës shqiptare.
Duke pasur si objekt e shqyrtim
librin e fundit, metafora e VETMISË gjen mbështetje në dy rrafshe:
a)
në lirikën
surreale, e cila përbën dhe tiparin themelor të krijimtarisë së tij.
b)
në
spontanitetin, i cili përbën një nga veçoritë e personalitetit poetik dhe
krijimtarisë së tij me theks veçanërisht në lirikën moderne.
Anatomia
e poezisë së Reshpjes është pazgjidhshmërisht e lidhur me jetën e tij. Një
simbiozë në dukje e çuditshme, por e vërtetë. Aty duhet t’i kërkojmë fillesat
dhe bulëzimet poetike, për të qenë më të qartë për rrugën e tij poetike, që nga
libri në libër sillte befasi e imazhe të reja, dukuri, vlera e risi.
Njëkohësisht, për të kuptuar, përse metafora e VETMISË ( mistikja, si element i
krijimtarisë poetike) shëtit aq lirshëm në hapësirat e tij poetike. Dhe përse
gjatë kësaj hapësire gëlojnë simbolet të fëmijërisë, të dhembjes (njerëzorja),
të fatit e të vdekjes (tragjizmi i tij)).
Unë
nuk mund t’i harroj ato vite, (se ato vite jetojnë), kur unë kam ngrënë bukë te
ajo sofra e drunjtë, nga duart e zemra e nënë Drandes. Ishte nëna e Fredit,
ajo. Një grua fisnike. Çdo gjë fisnike ishte tek ajo grua malësore!.
E kam parasysh dhe tani atë grua të
pashme, të gjallë, shumë e shoqërueshme dhe mirëbërëse. Sikur kishte lindur për
të bërë mirë!
Vështrimi i saj, Fredit gjithherë i
sillte një paqe hyjnore. Kurse vështrimi i Fredit ishte një kurorë nderimi për
të.
Di, që nënë Drandja qepte bukur
rrobat kombëtare, veçanërisht ato të trevës së Shkrelit, ku kishte lindur.
Ishte mjeshtre e vërtetë. Mjeshtër i vërtetë ishte dhe Fredi në këtë lamije, që
ia trashëgoi e ëma. Mjeshtër, në qepjen e xhamadanëve!
(Poeti Reshpja i kushtoi figurës së
nënës, dy poezi. Ata titullohen: “Vendlindja e nënës” dhe “Elegji për nënën”.
Ndonëse të para në këndvështrime të ndryshme, ato fokusohen në një pikë të
përbashkët, në dhënien e dimensionit artistik të portretit të njeriut më të
shtrenjtë, më të paharrueshëm e më të dhembshur për Fredin. Poezitë nuk mund të
kuptohen pa njëra-tjetrën, janë plotësim i njëra-tjetrës, veçanërisht në
dhënien e detajeve për të plotësuar “biografinë” e saj. Në komunikimin
artistik, prania e poetit ndjehet dukshëm. Ngjan si pikë loti, pse i kthyer në
lot.
Në poezinë e parë figura e nënës
është shkrirë me vendlindjen. Arketipi i poetit: shkallë drite, gremina, druri
i lahutës, pasqyrime krojesh. Ose e thënë ndryshe: adhurim e përjetësim.
Poezia krahas përjetimit lirik, ruan
si dekor dhe ca fllade të lehta tragjizmi.
Në poezinë e dytë pikëllimi i poetit
pikon mbi elegjinë që ka thurur me plot dhembje. Një pikëllim që përligj
pesimizmin e poetit. Momentin tragjik të ikjes së nënës, e cila ka një hapësirë
homerike, Fredi e shpreh: “Ishte një botë e tërë kur ishe ti / por erdhi kjo
vetmi e madhe që fshin gjithçka”.
Poezia, ndonëse ruan tiparet e
elegjisë, ndërtimi i saj strukturor, përdorimi i anaforës e apostrofit përmes
kadencave e ritmeve, na bën të pohojmë se ajo është parë dhe konceptuar, duke u bazuar mbi shfaqjen e natyrën
tradicionale të vajtoreve të Veriut. Dhe ky rit që në këtë poezi mbart vlerën e
mitit është parë në tre aspekte: a) të trishtimit b) të madhështisë c) të
përjetësimit).
Unë nuk mund të harroj edhe atë ditë
maji. Frederiku sapo ishte kthyer nga Tirana. Më tregon se, sapo kishte marrë
recensionet e librit më të ri që po bënte gati për botim, atë me titull “Në
këtë qytet...”. Unë në fakt, nuk i pashë recensionet, por të gjitha shënimet me
laps, i pashë. E shumë pikëpyetje mbi vargje, pashë. Shumë pikëpyetje mbi
metafora e mbi guximin krijues të Frederikut. Të shumta. Tani ishin përballë
njëri-tjetrit, bota e shënimeve me lapsa të zinj si nata të recensentëve me
botën fisnike e poetike të Frederikut. “Po tani, ç’do të bësh?!”- i thashë unë. Frederiku qeshi. Tundi një herë
dorëshkrimin dhe nuk u përgjigj më. Krijoi një heshtje, që mua mu duk se edhe
ajo heshtje ishte poetike.
Më pas libri me vjersha dhe poema
“Në këtë qytet” u botua në vitin 1973. Me një format të vogël. Nuk e di, çfarë
ka ndryshuar Frederiku në atë libër? Sa i ka marrë në konsideratë mendimet e
tyre? Për sa e njoha, për një gjë isha i sigurt, se nuk bënte kompromise.
Frederiku, me talentin e tij, kishte ardhur në fushën e artit për të bërë art
pa kompromise. Dhe i tillë mbeti, ndonëse shumë herë e kryqëzuan.
(Ashtu si krijuesit e Qarkut të
Veriut, edhe poeti Reshpja, nuk mund të kuptohej krijimtaria e tij, pa pasur
një motiv për qytetin e tij të lindjes. (Një përmbledhje e tillë do të kishte
vlera antologjike). Dhe e mishëroi në poezinë e gjatë me frymëmarrje poeme të
titulluar “Në këtë qytet”, që shoqërohej me një shënim: Për Shkodrën, ku kam
lindur.
Poezinë e gjatë, duke mos e larguar
nga koha dhe klima kur është shkruar, ia vlen të themi se ajo është ndërtuar
përgjithësisht mbi një raport intim të poetit me vendlindjen përmes lajtmotivit
“Qytet i dashur”. Legjenda dhe historia, vështrimi i tyre në kohë, evidentimi i
detajeve artistike si produkt e përgjithësim i realiteteve të caktuara
historike, shoqëruar si dekor me plot
ngjyra lirike, tentojnë t’i bëjnë portretin këtij qyteti, por siç thotë autori:
“Figura jote lëviz, si një portret që s’e kapin dot penelet / dhe para meje
telajua e poemës mbetet e bardhë.”
Dashuria, dhembja, malli e lëvizja
mbeten “gurët” e themelitë ku ngrihet godina e kësaj poezie të ndjerë e me varg
të lirë si element përcaktues formal për
të mos qenë i ngurtësuar, por si tendencë drejt një shtrirje dhe frymëmarrje sa
më të gjerë.
Vite më vonë, poeti Reshpja do ta
ketë përsëri Shkodrën, objekt motivi. Tani poeti ka kualitete të reja
artistike, pasuri imazhesh e teknikash. Vargu i tij është më i ngjeshur e i
mbarsur me figura artistike, që të lenë pa mend. Ndjeshmëria e fantazia flasin
për një botë poeti për tu pasur zili. Lirikat e tij, tani, janë modele.”)
Unë nuk mund t’i harroj fletët e
bardha të shkruara me stilograf. Edhe zamin (ngjitëse) me furçë në atë shishen
e vogël. Nga korrigjimet që bënte vendoste herë pas here shirita letrash. Po i
jepte “shikimin” e fundit dramës “Andrra për tokën”. Siç di unë, ajo pati fatin
të shfaqej vetëm një natë. Një dramë në premierë. (Kam pasur fatin të jem
spektator në atë premierë). Siç thuhet për teatrin, veprat lindin, rriten dhe
vdesin brenda një nate. Të tillë pati fatin edhe ajo dramë. Më pas u bënë
mbledhje. U bë zhurmë. Zhurmë, sepse shumë telashe u nxori konvencioni i kësaj
drame. Dhe shumë telashe i nxorën poetit. U mbyll perdja e asaj
shfaqjeje-premierë, për t’u mos u hapur më.
Drama “Andrra për tokën” pati fatin
e shfaqjes së një nate. Edhe pse me pak fat, teatri e ruajti në kujtesën e tij,
pavarësisht se mbi të ra pluhuri i harresës. Po drama tjetër, ajo me titullin
“Myku i kaltër?”, ç’u bë? Vallë, nëse jeton sot, në ç’sirtar ndodhet ajo? Mos
vallë ai dorëshkrim ndodhet në kujtesën
e heshtjes e të vdekjes? Sa do të kisha dashur ta shihja, qoftë edhe një
herë, sigurisht në skenë!
Nuk e di pse më lindi ideja t’i
kërkoja librat e Frederikut në bibliotekën e qytetit, shumë kohë më parë.
Punonjësja më tha t’i kërkoja në skedar. Ashtu bëra. I kërkova te germa R. Nuk
i gjeta. Mendova t’i kërkoj te germa Rr, se mos ndoshta kanë ngatërruar germën
e parë të mbiemrit. Edhe aty nuk gjeta gjë. Pyes punonjësen: “Përse nuk janë?!”
Ajo e qetë më përgjigjet: “Mos ka qenë i ndaluar?” “Po, në kohën e diktaturës” – i përgjigjem.
“Atëherë, janë në fondin e ndaluar! Kështu që e kam të vështirë t’i gjej” – më
përgjigjet përsëri punonjësja.
Mbeta i habitur, por më shumë i
hutuar. Dhe i fola vetes: “Ende të ndaluara veprat e tua, Frederik?! Ende i
“ndaluar” liriku më i madh i letërsisë shqipe?! Dhe ku është ndaluar... në
vendlindjen e tij, për të cilën poeti Reshpja këndoi: “E dua këtë qytet / ...o,
më merr malli për vjeshtën tënde, për gurët! / kur jam larg teje / më merr
malli për këngët që këndojnë erërat e tua netve”.
Nuk e di pse në çast mu kujtua se ka
qenë një vit i zi kur Fishtës së madh ia hodhën eshnat në lumin Drin, se ka
qenë edhe një vit (edhe ky i zi) kur Migjenit ia thyen mermerin e varrit e pjesë
nga busti i tij ia copëtuan në mënyrë shnjerëzore, se ka qenë një vit, kur
Koliqi i linte porosi në formë testamenti së bijës: “... shko lum bija n’at
Shkodrën time / ... Atje si t’gjindesh, sytë e mi n’ball / tandin do t’hapen! /
N’ty kena me u ngjall, / për mue ti Shkodrën / për mue sodite / mallin e
sjellun n’vorr / shafite, /
Nuk
e kisha menduar që me Fredin do të takohesha përsëri te hotel “Argenti”, dhe ky
do të ishte takimi i fundit. Pas një muaji ai do të ndërronte, papritur, jetë.
Kur
kamerieri më solli kafenë, më tha, si padashur: “Janë mbledhur ca njerëz rreth
një njeriu të çuditshëm, atje te tavolina e fundit. Thonë për të se është
poet...”
Kamerieri
iku. Unë ktheva kokën dhe nuk e pata të vështirë të njihja mikun tim të vjetër.
U përqafuam me mall. Ashtu si unë edhe Ai qau.
Po
e vështroja me dhembje e mall. I mbështetur në karrige, me kapelë republike e
me xhamadan. Ishte dobësuar. Sytë ruanin ende gjelbërim e magji. Mu dukën si sy
të pafajshëm fëmije. Më foli me një zë prej përralle. Më kujtuan përrallat e
tij brilante në libri i fundit “Aventurat e fundit të Gishtos”. Nuk e di pse më
kujtuan Andersenin...
Folëm
gjatë. Njerëzit përreth rrinin si të hutuar dhe nuk e kuptonin dot. Ishin
jashtë botës së tij. Ai fliste dhe një metaforë natyrshëm çelte si një gjethe
në shpirtin e tij tashmë të lodhur e të drobitur.
Më
kishin thënë për Fredin, se vinte herë pas here në qytetin e tij të lindjes!...
Ndoshta për t’u çmallur, ndoshta për të kërkuar fëmijërinë e tij, që tani
“jetonte” edhe “Në vetmi-në” e moshës e të poezisë. Vinte në qytetin, për të
cilin Fredi-poet kishte shkruar: “Bekoje këtë qytet që lindi nga një grua”.
Kam
filluar ta kujtoj më shpesh Frederikun ose Fredin, siç i thoshim për shkurt..
Kujtoj kompozimin e ngjyrave brenda poezisë së tij, bashkëjetesën në
parregullsinë e rregullsinë e tyre, tingullin e zërit të aedit me jehonën e
lashtë të mitit, aromën lirike dhe autentiken e saj, finesën, elegancën,
poetiken, magjinë e një mjeshtri që na dhuroi një poezi të papërsëritshme,
botën e saj të haluçinacioneve që e krijojnë vetëm poetët e mëdhenj. E
kujtoj..., dhe se si më kujtohen këto vargje që kam dëshirë t’i përsëris: “Na
zuri mëngjesi në udhë. / moj kapelja ime e vjetër.”
Dhe
do ta takoj në udhë e në një mëngjes Fredin, se... “Unë vetëm nga një vizitë u
bëj stinëve, o njerëz, / kurse zemrën e kam tek ju.”
No comments:
Post a Comment